Tomasz Augustyn
Poza historycznie ukształtowanymi miastami przemysłu wysokiej techniki i pojedynczymi nowymi ośrodkami analizowane branże nie rozwijają się w średnich i małych miastach oraz ich otoczeniu. Procesy suburbanizacji gospodarczej obejmują również tę część gospodarki.
Grzegorz Micek, Maciej Pietrzko i Łukasz Fiedeń na łamach czasopisma „Prace Geograficzne” zajęli się zagadnieniem rozmieszczenia przemysłu wysokiej techniki w układzie gminnym („Prace Geograficzne”, z. 167, 2022). Ich celem było uchwycenie zmian układów przestrzennych przemysłu wysokiej techniki w latach 2009–2019 i próba wyjaśnienia jego zróżnicowania przestrzennego w ujęciu lokalnym w Polsce. Podjęli analizę dużej grupy (ponad 30) czynników mogących kształtować rozmieszczenie analizowanych branż, biorąc pod uwagę również zmienne opisujące dostępność transportową. Po drugie, nowatorska jest skala przestrzenna analizy, gdyż dotychczas przemysł wysokiej techniki przedstawiano zazwyczaj w ujęciu regionalnym. Na potrzeby analizy rozmieszczenia spółek przemysłu wysokiej techniki obliczono ilorazy lokalizacji podmiotów analizowanych branż, tj. działów PKD 21 (produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych) i 26 (produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych) względem ogólnej liczby przedsiębiorstw przemysłowych (sekcje PKD B-E). Dane niezbędne do obliczeń wartości powyższych wskaźników pozyskano z Banku Danych Lokalnych GUS. W celu identyfikacji czynników lokalizacji przemysłu wysokiej techniki zbudowano bazę gmin i wskaźników społeczno-gospodarczych według stanu na 2019 r.
Na podstawie danych GUS oraz zmiennych opisujących dostępność transportową przeprowadzono analizy składowych głównych i regresji pozwalające zidentyfikować czynniki lokalizacji przemysłu wysokiej techniki na poziomie lokalnym (gmin). Koncentruje się on nadal w znaczącym stopniu na obszarach dużych miast. Niemniej znacząco wzrasta liczba przedsiębiorstw analizowanych branż w obszarach podmiejskich, co wskazuje na procesy suburbanizacji gospodarczej zaawansowanych działalności gospodarczych. Niestety, poza historycznie ukształtowanymi miastami przemysłu wysokiej techniki i pojedynczymi nowymi ośrodkami analizowane branże nie rozwijają się w średnich i małych miastach oraz ich otoczeniu. Z uwagi na silną emigrację, słabo rozwinięty kapitał ludzki i niewystarczającą dostępność transportową zakłady przemysłu wysokiej techniki zasadniczo nie pojawiły się do tej pory w obszarach pozametropolitalnych. Analizowane przedsiębiorstwa przemysłu wysokiej techniki koncentrują się w obszarach o dużych wartościach wskaźnika przedsiębiorczości, wysokim poziomie życia i względnie dobrej dostępności transportowej. Kluczową zmienną warunkującą rozwój analizowanych branż jest sytuacja na rynku pracy zarówno w zakresie poziomu aktywności zawodowej ludności, poszukiwanych kwalifikacji kadry pracowniczej, jak i poziomu mobilności międzyfirmowej kadry.
Wysoka technika jest jedną ze składowych określających stan zaawansowania gospodarki danego kraju, regionu czy miejsca i ich pozycji na arenie międzynarodowej. Najczęściej przemysł wysokiej techniki wyodrębnia się, wykorzystując dziedziny przemysłu (metoda dziedzinowa; por. Eurostat 2008) według klasyfikacji NACE na poziomie działów (2 cyfry) lub grup gospodarki (3 cyfry).
W 2009 roku przemysł wysokiej techniki rozwijał się głównie w obszarach metropolitalnych największych miast Polski. Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM), Kraków, Warszawa, Wrocław charakteryzowały się wysoką specjalizacją w tym zakresie. Na tle dużych ośrodków miejskich kraju słabiej wypadały Łódź, Poznań i Trójmiasto. W przypadku tego pierwszego ośrodka należy raczej mówić o braku koncentracji przestrzennej (LQ < 1) przemysłu wysokiej techniki. Obok obszarów metropolitalnych analizowane działalności rozwijały się również w średnich i małych miastach, m.in. Świebodzinie, Wrześni, Chojnicach, Prabutach, Kutnie, Przasnyszu czy Sokółce. Silnie rozwinięte były również gminy położone w południowej części województwa śląskiego, takie jak Jastrzębie-Zdrój, Cieszyn, Goleszów i Jaworze. Bardzo mocno rozwijał się zwłaszcza w tym zakresie subregion bielski. W 2019 roku główne ośrodki koncentracji (GZM, Kraków, Warszawa i Wrocław) omawianego przemysłu umocniły swoje pozycje. Dodatkowo dość silny ośrodek przemysłu wysokiej techniki utworzył się w ciągu analizowanych 10 lat w Lublinie (wraz z gminami ościennymi). Znacząco zyskał również podłódzki Zgierz. Można zauważyć, że znacząco zwiększyła się koncentracja analizowanych branż w pozacentralnych gminach MOF-ów. Niemal połowę (47,5%) przyrostu liczby nowych przedsiębiorstw w MOF-ach odnotowano w takich gminach. W porównaniu z 2009 r. przemysł wysokiej techniki utrzymał wysoką pozycję w Bielawie, sporo stracił natomiast w Dzierżoniowie – historycznej kolebce przemysłu elektronicznego. Oprócz wyżej wymienionych ośrodków na terenie Polski pojawiły się nowe, oddalone od dużych ośrodków obszary koncentracji przestrzennej, np. Sucha Beskidzka (w Małopolsce), Iłowa (w powiecie żagańskim) i Osięciny (w powiecie radziejowskim). Znacząco zwiększyła się liczba przedsiębiorstw przemysłu wysokiej techniki w gminach południowo-wschodniej części regionu wielkopolskiego. Wraz z upływem czasu, specjalizacja niektórych gmin (zwłaszcza wiejskich i miejsko-wiejskich) spadła. Dotyczyło to głównie jednostek położonych na północy oraz północnym-wschodzie Polski (Prabuty, Dywity, Sokółka).
Iloraz lokalizacji przemysłu wysokiej techniki względem liczby przedsiębiorstw przemysłowych w gminach w Polsce w 2009 r
Iloraz lokalizacji przemysłu wysokiej techniki względem liczby przedsiębiorstw przemysłowych w gminach w Polsce w 2019 r.
Źródło: Grzegorz Micek, Maciej Pietrzko, Łukasz Fiedeń, Czasowo-przestrzenna ewolucja i czynniki kształtujące rozmieszczenie przemysłu wysokiej techniki w polskich gminach, „Prace Geograficzne”, 2022, Zeszyt 167
Przemysł wysokiej techniki koncentruje się nadal w znaczącym stopniu w obszarach dużych miast. Niemniej znacząco wzrasta liczba przedsiębiorstw analizowanych branż w obszarach podmiejskich i w mniejszym stopniu w obrębie całych obszarów metropolitalnych. Przeprowadzone badania pokazują więc, że procesy suburbanizacji gospodarczej obejmują również przemysł wysokiej techniki. Niestety przemysł wysokiej techniki nie rozwija się w średnich miastach i ich otoczeniu. Do wyjątków zaliczyć należy subregion bielski, a także niektóre dawne miasta przemysłowe. Pomimo kilku przykładów upadku analizowanego przemysłu (np. przypadek Dzierżoniowa), stopień koncentracji analizowanego przemysłu w ukształtowanych historycznie ośrodkach wysokiej techniki (Białogard, Bielawa, Ożarów Mazowiecki, Żyrardów, Mława) jest nadal względnie wysoki. Dzięki inwestycjom i rozwojowi nowych przedsiębiorstw w kilku małych miastach, położonych w różnych częściach kraju (Sucha Beskidzka, Iłowa) wzrosła w nich koncentracja przestrzenna analizowanego przemysłu. Znacząco zwiększyła się liczba podmiotów przemysłu wysokiej techniki w gminach południowo-wschodniej części regionu wielkopolskiego. Niemniej w analizowanym okresie specjalizacja niektórych gmin (zwłaszcza wiejskich i miejsko-wiejskich) spadła. Z uwagi na silną emigrację, słabo rozwinięty kapitał ludzki i niewystarczającą dostępność transportową przemysł wysokiej techniki zasadniczo nie rozwija się w obszarach pozametropolitalnych. Analiza regresji pokazuje, że przedsiębiorstwa przemysłu wysokiej techniki koncentrują się w obszarach o dużych wartościach wskaźnika przedsiębiorczości, wysokim poziomie życia i względnie dobrej dostępności transportowej. Ważną zmienną warunkującą rozwój analizowanych branż jest sytuacja na rynku pracy zarówno w zakresie poziomu aktywności zawodowej i bezrobocia, jak i, nieobjętych niniejszymi badaniami, poszukiwanych kwalifikacji kadry pracowniczej. Wysoki poziom aktywności zawodowej może wpływać również na mobilność międzyfirmową, która, jak pokazują inne prace, jest istotnym czynnikiem rozwoju analizowanych branż.
Z uwagi na relatywnie niskie wartości współczynników determinacji, stosunkowo małe wyjaśnienie zmienności wspólnej przez poszczególne składowe (i ich dużą liczbę), oraz względnie słabe dopasowania modeli regresji wielokrotnej do zmienności głównych składowych, warto w przyszłości poszukiwać alternatywnych modeli oraz zmiennych objaśniających zróżnicowanie przestrzenne przemysłu wysokiej techniki. W dobie nowoczesnej gospodarki lokalizację wyjaśniają bowiem częściej czynniki miękkie związane m.in. z renomą miejsca czy duchem przedsiębiorczości. Takie wskaźniki są jednak często trudno dostępne na poziomie gmin. Podsumowując, istnieją więc systemowe ograniczenia badań rozwoju przemysłu wysokiej techniki w skali lokalnej. Dobór zmiennych jest w znaczącym stopniu warunkowany dostępnością do danych statystyki publicznej (oraz uzupełniająco do innych źródeł), a zakres tych danych na poziomie lokalnym jest dość mocno ograniczony. Prowadzi to niestety do decyzji o stosowaniu wskaźników tylko pośrednio związanych z danym czynnikiem, co jest obarczone subiektywizmem i zmniejsza moc wyjaśniającą uzyskiwanych wyników.
Cały artykuł dostępny jest pod adresem: https://www.ejournals.eu/Prace-Geograficzne/2022/Numer-167/art/22313/
