Tomasz Augustyn

Jak na przestrzeni lat kształtował się system przestrzenny dawnego Koszalina dokumentowany przez materiały kartograficzne?

Wprowadzona w lutym 1939 r. nowelizacja przepisów regulujących ład przestrzenny w Koszalinie  zarządzeniem prezydenta rejencji koszalińskiej, przewidywała przygotowanie m.in. dokumentacji kartograficznej przedstawiającej stan zagospodarowania przestrzennego, kierunki rozwoju budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego, terenów rekreacyjnych itp., a także sieć nowych dróg osiedlowych i obwodowych. Dokumentacja ta miała stanowić podstawę opracowania planu perspektywicznego Koszalina na lata 1939- 1960. Wówczas już zakładano daleko idące przemiany w strukturze zarówno istniejącej zabudowy, jak i w funkcji poszczególnych częściach miasta. Po II wojnie światowej zaginęło np. kompleksowe opracowanie kartograficzne w skali 1:500 sporządzone w formie atlasu, jakie powstało w oparciu o zmodyfikowane przepisy katastralne Rzeszy i zdjęcia lotnicze.

Porządki i modernizacja planowania była z pewnością niezbędna. Działania władz miejskich z zakresu planowania przestrzennego kształtowały się inaczej, niż współcześnie. W przypadku dzisiejszego Koszalina w XVIII w. ograniczało się to wyłącznie do wydania przez magistrat zarządzenia z 29 marca 1754 r. stanowiącego modyfikację i aktualizację wcześniejszego zarządzenia z 1719 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej miasta oraz podziału miasta na rewiry przeciwpożarowe. Akt ten można jednocześnie uznać za pierwszy odpowiednik współczesnego planu zagospodarowania przestrzennego, regulujący – obok kwestii związanych z bezpieczeństwem przeciwpożarowym – ogólne warunki zabudowy poszczególnych kwartałów w mieście. Realizacji zadań wykonywanych przez Biuro Katastralne, a w XIX w. przez służbę przeciwpożarową (Feuerschutz) służyły mapy i plany, przy czym instytucje te nie tworzyły map, ale wnosiły istotny wkład w zakresie zarządzania zasobami miasta, pierwotnie w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Mapy i plany z tamtego okresu stanowią zatem odzwierciedlenie działalności przede wszystkim urzędów administracji skarbowej (kataster) i koszalińskiego magistratu (Urząd Budowlany – Stadtbauamt, Bauamt). Materiały tworzył miejscowy Urząd Katastralny (Katasteramt), obejmujący swoją właściwością powiat miejski i ziemski Koszalin, a od 1923 r. Biuro Katastralne (Katasterbüro) przy koszalińskim magistracie. inne mapy i plany stanowiły załączniki i wkładki do wydawnictw zwartych, inseraty (załączniki) do akt stanowiące ilustracyjny materiał poglądowy do spraw realizowanych przez urzędy, a także fragmenty (niekompletne arkusze) planów sytuacyjnych o różnym stopniu szczegółowości.

Od połowy XIX w. pogłębione studia nad topografią miasta (niestety, prowadzone tylko przez miejskich i powiatowych urzędników) służyły kolejnym pokoleniom miejscowych planistów w wyznaczaniu bądź zmianie funkcji poszczególnych części miasta oraz miasta jako zwartego organizmu miejskiego. Powstałe w końcu XIX w. i w pierwszej połowie XX w. w pracowni magistrackiego Urzędu Budowlanego opracowania kartograficzne umożliwiły perspektywiczne planowanie przestrzenne i stanowiły podstawę do realizacji prac perspektywiczno-rozwojowych Koszalina w latach 20. i 30. XX w

Dorobek w tej dziedzinie dokumentuje książka pod tytułem „Mapy i plany Koszalina do 1945 roku”. Jest to opracowanie pionierskie dla Koszalina. Publikacja zawiera materiały kartograficzne – część zasobów Archiwum Państwowego w Koszalinie, w którym znajduje się niemal 17.000 map i planów – powstałe przed 1945 r. przedstawiające dawny Koszalin w swojej odmiennej od dzisiejszej strukturze przestrzennej i funkcjonalnej. W publikacji zawarto łącznie 41 planów Koszalina, z których najstarszy został sporządzony w 1817 r., najnowszy natomiast w 1940 r. Na większość materiałów kartograficznych składają się plany katastralne (22), następnie plany ogólne i sytuacyjne (17) oraz dwie mapy topograficzne.

Wydawnictwo przygotował zespół redakcyjny z udziałem Doroty Cywińskiej, Krzysztofa Urbanowicza i Zbigniewa Wojtkiewicza. W publikacji wykorzystano materiały z zasobu Archiwum Państwowego w Koszalinie, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie Delegatura w Koszalinie, Muzeum w Koszalinie oraz z prywatnych zbiorów Zbigniewa Wojtkiewicza.