Andrzej Pieśla

System lecznictwa psychiatrycznego dzieci i młodzieży nie zaspokaja w pełni potrzeb tej populacji pacjentów oraz nie zapewnia kompleksowej i powszechnie dostępnej psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Sytuację zbadała Najwyższa Izba Kontroli.

W okresie objętym kontrolą NIK (lata 2017 – 2019), w pięciu województwach nie funkcjonował żaden oddział psychiatryczny dzienny, a w województwie podlaskim brakowało całodobowego, stacjonarnego oddziału dla dzieci i młodzieży. Zmniejszyła się również liczba świadczeniodawców udzielających ambulatoryjnych świadczeń psychiatrycznych. Jednocześnie dostępność do tej formy opieki dla dzieci i młodzieży była zależna od miejsca zamieszkania, utrudniona w małych miastach i na wsi.

W lecznictwie stacjonarnym, w przypadkach gdy w oddziałach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży brakowało miejsc, małoletni pacjenci trafiali niekiedy na oddziały dla dorosłych. Skontrolowane szpitale zapewniły obsadę kadrową wymaganą przepisami. Natomiast problem z obsadą lekarską i zabezpieczeniem ciągłości leczenia (udzielania świadczeń) miała część świadczeniodawców w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej, co prowadziło, w niektórych przypadkach, do przerwania leczenia.

Rozmieszczenie lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży na terenie kraju jest nierównomierne, co uniemożliwia zapewnienie równego dostępu do świadczeń opieki psychiatrycznej. Różnice, biorąc pod uwagę liczbę psychiatrów dziecięcych przypadających na 10 tysięcy dzieci i młodzieży, były nawet ponad czterokrotne. Na Pomorzu Zachodnim na 10 tys. osób małoletnich przypada 0,45 psychiatrów. To mniej niż w regionach z dużymi ośrodkami miejskimi, ale też więcej niż na wschodzie kraju i za południową granicą województwa. Najmniej lekarzy tej specjalności przypadających na 10 tys. osób małoletnich było w województwie lubuskim (0,16), a najwięcej – w województwie łódzkim (0,79).

Rozmieszczenie lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży w poszczególnych województwach – liczba psychiatrów na 10 tysięcy małoletnich

Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie danych NFZ

Dysproporcje zauważalne są również w rozmieszczeniu ośrodków i miejsc szkoleniowych w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży w poszczególnych województwach (rozpiętość liczby miejsc szkoleniowych wynosiła od zera w województwie podlaskim do 64 – w województwie mazowieckim, w województwie zachodniopomorski m było ich 8). Nie pojawiły się wystarczające zachęty dla lekarzy, aby podejmowali specjalizację w tej dziedzinie medycyny. Świadczy o tym fakt, że na 161 miejsc szkoleniowych w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży w trybie rezydenckim – tylko 39 osób (tj. 24,2%) zdecydowało się na podjęcie szkolenia w tej specjalizacji.

Według stanu na 31 marca 2019 r., 419 psychiatrów dzieci i młodzieży wykonywało ten zawód (a 169 lekarzy było w trakcie specjalizacji). Na Pomorzu Zachodnim na 1 tysiąc małoletnich pacjentów przypada 2,91 psychiatrów i to jest wartość jedna z najwyższych w kraju w ujęciu wojewódzkim. W tym zakresie województwo lubuskie z wartością wskaźnika wynoszącą 3,49, nieco wyższą od województwa mazowieckiego i ponad trzykrotnie wyższą niż w województwach na wschodzie kraju. Także stacjonarne oddziały psychiatryczne dla dzieci i młodzieży oraz oddziały dzienne, w których udzielano świadczeń psychiatrycznych małoletnim były nierównomiernie rozmieszczone na terenie kraju i brakowało ich na terenie niektórych województw. W województwie zachodniopomorskim istnieje tylko 1 tego rodzaju oddział z 36 łózkami. Skala potrzeb jest znacznie większa. Raporty konsultanta krajowego w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży wskazywały w ostatnich latach na brak ok. 300 lekarzy tej specjalności. Minister Zdrowia nie określił wskaźników minimalnej liczby lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży w stosunku do populacji, która zaspokoi potrzeby ani nie przygotował modelu prognozowania zapotrzebowania na lekarzy specjalistów.

Lekarze psychiatrii dzieci i młodzieży w poszczególnych województwach – liczba psychiatrów na 1 tysiąc małoletnich

Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie danych NFZ

Rozmieszczenie na terenie kraju oddziałów i łóżek psychiatrycznych

Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie danych NFZ

W ocenie kontrolerów NIK nie wprowadzono rozwiązań, które mogły ograniczyć zróżnicowanie terytorialne w dostępie do leczenia psychiatrycznego dla małoletnich pacjentów. Nie opracowano również metody określania zapotrzebowania na lekarzy specjalistów, by zapewnić ich odpowiednią liczbę. Minister Zdrowia nie wskazał minimalnej liczby psychiatrów dzieci i młodzieży, niezbędnej do pełnego zabezpieczenia leczenia psychiatrycznego dla tej grupy pacjentów.

Niekorzystna była również struktura wiekowa kadry lekarskiej, bowiem 32% specjalistów miało powyżej 55 lat. W najbliższych latach ten problem może się pogłębić, gdyż tylko niewielka część przyznanych przez Ministra Zdrowia miejsc szkoleniowych dla rezydentów została obsadzona. Minister wpisał wprawdzie psychiatrię dzieci i młodzieży na listę specjalności priorytetowych, ale nie spowodowało to istotnego zwiększenia zainteresowania lekarzy wyborem specjalizacji w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży.

Niewystarczająca była profilaktyka zaburzeń psychicznych. W ponad połowie skontrolowanych placówek udzielających świadczeń ambulatoryjnych nie prowadzono profilaktyki zaburzeń psychicznych, uzasadniając to realizacją tych zadań przez szkoły (pedagoga lub psychologa szkolnego) lub poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Tymczasem prowadzenie profilaktyki zaburzeń psychicznych w szkole utrudnia duża liczba uczniów przypadająca na jednego pedagoga czy psychologa.

Także system oświaty nie gwarantuje dzieciom i młodzieży szkolnej łatwej dostępności do opieki psychologiczno- -pedagogicznej. Blisko połowa szkół publicznych różnych typów (44,2%) nie zatrudniała na odrębnym etacie ani pedagoga ani psychologa. Brak psychologa w szkole, pedagog tylko raz w tygodniu, zbyt liczne klasy – w opinii nauczycieli – skutkują utrudnieniami w indywidualnym podejściu do problemów ucznia.

Na podstawie przeprowadzonej analizy Najwyższa Izba Kontroli uznała za zasadne wprowadzenie przez Ministra Zdrowia rozwiązań organizacyjno-kadrowych ograniczających zróżnicowanie terytorialne w dostępie do świadczeń opieki psychiatrycznej dla dzieci i młodzieży, opracowanie modelu prognozowania zapotrzebowania na lekarzy specjalistów, z uwzględnieniem zmian demograficznych, jak też spowodowanie równomiernego rozmieszczenia ośrodków i miejsc szkoleniowych w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży. Określone maja też zostać wskaźników minimalnej liczby lekarzy psychiatrów dzieci i młodzieży, które pozwolą zaspokoić potrzeby w lecznictwie stacjonarnym i ambulatoryjnym.