Barbara Steczyńska, Dawid Szymajda

Gmina Kołbaskowo stanowi przykład konsekwentnie prowadzonego, zrównoważonego i wszechstronnego rozwoju. Ilustrują to dane statystyczne, ale tez kondycja finansowa i ogólny poziom życia mieszkańców. Zdaniem dokonujących analizy studentów ekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego to także potwierdzenie roli samorządu lokalnego jako naturalnego lidera procesów rozwojowych.  

Wstęp

Zrównoważony rozwój to ważna kategoria rozwoju społeczno-ekonomicznego. Jest odpowiedzią na wynik wieloletnich dążeń do poprawy koniunktury, które doprowadziły do degradacji środowiska naturalnego i nieefektywnego gospodarowania zasobami. Zrównoważony rozwój bazuje na dążeniu do poprawy jakości życia społeczeństwa, partnerstwie i spójności przy jednoczesnym zachowaniu dobrostanu środowiska naturalnego, na której przyjdzie żyć przyszłym pokoleniom. Szczególnie istotnym aspektem zrównoważonego rozwoju jest jego wymiar lokalny, który objawia się w ukierunkowanej polityce samorządu lokalnego. Niniejszy artykuł odnosi się do koncepcji zrównoważonego rozwoju w ujęciu lokalnym. Jego celem jest wskazanie roli samorządów lokalnych w realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Rolę tę oceniono, badając na podstawie działania wdrożonych przez Gminę Kołbaskowo w latach 2018-2020. Realizując cel badawczy, dokonano analizy literatury przedmiotowej, dokumentów dotyczących gospodarki finansowej Gminy Kołbaskowo w latach 2018-2020 zamieszczonych na stronie Biuletynu Informacji Publicznej oraz danych pochodzących z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego.

Istota zrównoważonego rozwoju lokalnego i jego fundamenty w ujęciu lokalnym

Zrównoważony rozwój (ang. Sustainable development) to koncepcja, która w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat stała się ideą, przyświecającą liderom podczas podejmowania decyzji na różnych szczeblach zarządzania (od lokalnych po globalne). Zrównoważony rozwój zdefiniowano po raz pierwszy w 1975 roku na II Sesji Rady Zarządzającej Programem Środowiskowym ONZ (UNEP). Pierwotne wyjaśnienie rzeczonego terminu brzmiało: Zrównoważony rozwój jest to przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie doprowadza do degradacji biosfery i godzi prawa przyrody, ekonomii i kultury. [1] Zrównoważony rozwój to również niezwykle istotna teoria, która ewoluowała podczas ostatnich kilkudziesięciu lat i obecnie znajduje swoje odzwierciedlenie w aktach prawnych, dokumentach strategicznych oraz umowach międzynarodowych, czego przykładem jest rezolucja pt.: ,,Przekształcanie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030” podpisana przez przedstawicieli wszystkich krajów wchodzących w skład Organizacji Narodów Zjednoczonych. [2]

Zrównoważony rozwój to proces, który następuje w sposób racjonalny, zaplanowany i trwały, co wiąże się z oszczędnym wykorzystywaniem zasobów z myślą o teraźniejszych i przyszłych pokoleniach. Jego idea opiera się na podnoszeniu jakości życia ogółu społeczeństwa, w mniejszym stopniu na korzyściach ekonomicznych w odniesieniu do pojedynczej jednostki gospodarczej. [3] Celem zrównoważonego rozwoju jest osiąganie pozytywnych zmian ilościowych i jakościowych.

Główną myślą koncepcji zrównoważonego rozwoju jest przyświecający jej ład, który określa syntezę porządku przestrzennego, ekologicznego, społecznego oraz instytucjonalno-politycznego. Rzeczony konsensus odnosi się do harmonijnych działań poszczególnych jednostek gospodarczych funkcjonujących na terenie gminy, które powinny opierać swoje działania o jednolite wartości, wśród których należy wymienić ludzi, planetę, spójność społeczną, edukację, dobrobyt oraz partnerstwo. [4]

W ujęciu lokalnym podstawowym dokumentem wskazującym na przyszłe przedsięwzięcia jest Strategia Rozwoju Gminy. Rzeczony akt występuje w postaci uchwały i określa cele, obszary i zamierzenia polityki społeczno-gospodarczej prowadzonej w gminie w perspektywie najbliższych lat.[5] Ustawodawca narzucił na samorządy lokalne obowiązek prowadzenia aktywnej polityki przestrzennej oraz realizacji zadań, które wynikają z treści uchwalonej Strategii. Drugorzędnym, jednak równie ważnym dokumentem jest uchwała budżetowa gminy, której główny element – budżet – stanowi plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów w danym roku budżetowym, który odpowiada kalendarzowemu. Budżet gminy jest krótkoterminowym planem finansowym, który odzwierciedla strategię finansową jednostki samorządu terytorialnego oraz potrzeby lokalnej społeczności. Dokument zawiera kluczowe informacje o źródłach finansowania gminy oraz o kierunkach przeznaczenia wydatków publicznych.

Podsumowując, zrównoważony rozwój jest rodzajem rozwoju społeczno-gospodarczego, którego celem jest zjednoczenie działalności społeczeństwa w oparciu o ład środowiskowy, gospodarczy i społeczny. Proces zrównoważonego rozwoju dąży do osiągnięcia wysokiej jakości życia, w oparciu o racjonalne gospodarowanie i zarządzanie na poziomie lokalnym i globalnym.[6]

Mierniki charakteryzujące zrównoważony rozwój gminy

Gmina to jednostka samorządu terytorialnego, która realizuje zadania publiczne na rzecz lokalnej społeczności w celu zaspokojenia ich potrzeb (ogólnych oraz indywidualnych). W jej obrębie zapadają kluczowe decyzje dotyczące lokalnej społeczności. Gmina składa się z wyznaczonego terytorium, na którym można wskazać więzi społeczno-gospodarcze oraz mieszkańców, charakteryzujących się wspólnymi interesami i potrzebami. [7] Zgodnie z powszechnie obowiązującym prawem gmina dysponuje dużą samodzielnością pod względem finansowym, politycznym i prawnym, co umożliwia jej prowadzenie aktywnej polityki na danym obszarze. [8]

Od gminy jako fundamentalnej jednostki samorządu terytorialnego wymaga się wysoce spójnego podejścia do zrównoważonego rozwoju, który łączy w sobie aspekt ekonomiczny, ekologiczny, polityczno-instytucjonalny oraz społeczny.[9] Poprzez wdrażanie odpowiednio ukierunkowanych działań na poziomie lokalnym można uzyskać zadowalające efekty w odniesieniu do regionu (województwa) czy całego państwa. W samorządach lokalnych za powyższy proces odpowiadają organy zarządcze, które realizując zadania własne oraz zlecone wdrażają określone działania, mające za cel poprawę jakości życia mieszkańców. Do najważniejszych zadań gminy należą m.in.: gospodarowanie nieruchomościami, ochrona środowiska i gospodarki wodnej, ład przestrzenny, ochrona zdrowia, transport zbiorowy, pomoc społeczna, edukacja, dbałość o porządek publiczny i bezpieczeństwo mieszkańców, rozwój kultury oraz promowanie idei solidarności, współpracy i promowanie gminy na zewnątrz. [10]

Należy podkreślić, że na kierunek rozwoju lokalnego gminy wpływa wiele czynników. Najważniejszymi podmiotami w rzeczonym procesie są podmioty, które biorą udział w jego kreowaniu – organy zarządcze, przedsiębiorstwa, ludzie oraz organizacje pozarządowe. Niezwykle istotnym aspektem w zrównoważonym rozwoju gminy jest lojalność organów samorządowych, ale i innowacyjność wobec mieszkańców oraz podmiotów gospodarczych, które funkcjonują w jej obszarze. Ważne jest, aby gmina dostosowywała kierunki działań do potrzeb lokalnej społeczności i dążyła do zwiększenia użyteczności oferowanych usług publicznych. Ponadto zrównoważony rozwój gminy powinien być procesem ciągłym i wielopoziomowym. Wśród lokalnej społeczności powinno się dążyć do kreowania nowych wartości, które przyczynią się do podnoszenia jakości życia. Do takich wartości należy zakwalifikować: wiedzę, kwalifikacje, usługi, zatrudnienie, podnoszenie aktywności gospodarczej. [11] Istotnym aspektem w działalności organów gminy jest również zmierzanie do podnoszenia aktywności wspomnianych podmiotów gospodarczych i kreowanie w nich pozytywnych zachowań, w tym ponoszenia odpowiedzialności za efekty swojej działalności (dotyczy to w szczególności przedsiębiorstw), które mogą przejawiać się w sprzątaniu świata, korzystaniu z odnawialnych źródeł energii oraz innych form działalności charytatywnej na rzecz pozostałej społeczności. Gmina, dążąc do rozwoju lokalnego powinna podejmować działania takie jak [12]:

  • promowanie samorządu lokalnego, w tym udostępnianie miejsc publicznych czy stosowanie ulg dla jej mieszkańców i turystów,
  • poszukiwanie inwestorów i finansowania zewnętrznego w celu finansowania nowych projektów inwestycyjnych,
  • identyfikowanie potrzeb lokalnej społeczności w celu zaspokajania potrzeb i ukierunkowania polityki gminy,
  • tworzenia struktur wewnętrznych dedykowanych do rozwoju lokalnego,
  • zakładania przedsiębiorstw lokalnych,
  • tworzenia własnych funduszy stymulacji rozwoju.

Do oceny i analizy działań podejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego służą wskaźniki zrównoważonego rozwoju, które zaliczają się do trzech obszarów – ładu środowiskowego, społecznego i gospodarczego. Podstawowym wskaźnikiem pozwalającym określić kierunek rozwoju gminy pod względem zrównoważonego rozwoju jest struktura jej wydatków w przeliczeniu na jednego mieszkańca, która przedstawia na jakie cele gmina przeznacza najwięcej środków, a na jakie najmniej. Wydatkami, które umożliwiają ocenę realizacji procesu zrównoważonego rozwoju przez gminę, są w szczególności [13]:

  • wydatki na 1 mieszkańca ogółem,
  • wydatki na oświatę i wychowanie,
  • wydatki na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska,
  • wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego,
  • wydatki na kulturę fizyczną i sport,
  • wydatki na gospodarkę mieszkaniową,
  • wydatki na transport i łączność,
  • wydatki na bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową,
  • wydatki na pomoc społeczną,
  • wydatki na rolnictwo i łowiectwo.

Analizie mogą podlegać również pozostałe wydatki według działów Klasyfikacji Budżetowej, o ile ich wpływ na strukturę wydatków gminy jest znaczący.

Dodatkowo, aspektem pozytywnie wpływającym na realizację procesu zrównoważonego rozwoju gminy jest wysoki udział dochodów własnych w dochodach ogółem. Taki rozkład struktury dochodowej gminy, stanowi podstawę do uzyskania finansowania zewnętrznego, zabezpiecza bieżącą działalność gminy, a także umożliwia finansowanie inwestycji środkami własnymi.[14] Należy tutaj podkreślić rolę wydatków majątkowych w realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Z kolei wysoki udział wydatków majątkowych determinuje rozwój gminy, bowiem ponoszone są one w celu podnoszenia jakości życia mieszkańców gminy i w zależności od rodzaju inwestycji wpływają na różne obszary zrównoważonego rozwoju. Stąd również użyteczność informacji zawartych we wskaźniku wydatków majątkowych na jednego mieszkańca.

Można również wyróżnić wskaźniki w mierniku naturalnym udostępnione w Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego np. [15]:

  • udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym,
  • udział osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego ogółem,
  • zużycie wody na jednego mieszkańca w ciągu roku,
  • liczba podmiotów gospodarczych na tysiąc mieszkańców w wieku produkcyjnym,
  • liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na tysiąc mieszkańców,

Kwestia pomiaru zrównoważonego rozwoju oraz doboru odpowiednich wskaźników w dalszym ciągu budzi dyskusję. Jest to niezwykle ważna kwestia, bowiem dobór wskaźników wpływa na końcową interpretację stopnia realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Do pomiaru zrównoważonego rozwoju mogą posłużyć wydatki poniesione na realizację zadań własnych i zleconych gminy. Jednak, wadą tego sposobu pomiaru jest przedstawianie zrównoważonego rozwoju w wartościach pieniężnych, które nie uwzględniają efektu poniesionych wydatków. Z tego powodu dużą użytecznością wykazują się mierniki naturalne, które cechują się większą wiarygodnością, obiektywnością oraz pozwalają określić efekt poniesionych wydatków. Szerokim wykazem mierników o charakterze naturalnym dysponuje Bank Danych Lokalnych.

Analiza wskaźnikowa zrównoważonego rozwoju w Gminie Kołbaskowo

Przykładem gminy, w której można wskazać cechy zrównoważonego rozwoju jest Gmina Kołbaskowo. Gmina znajduje się w Powiecie Polickim, w północno-zachodniej części Polski, która graniczy z miastem Szczecin oraz sąsiednimi gminami – Dobra i Gryfino oraz od strony zachodniej z niemieckimi landami – Brandenburgią i Meklemburgią-Pomorzem Zachodnim.  Gmina Kołbaskowo to gmina wiejska, który liczy 12 709 mieszkańców (stan na 2020 rok), z czego 67% z nich jest w wieku produkcyjnym. Charakterystyczny dla gminy jest fakt, iż położona jest w doskonałym położeniu komunikacyjnym, co doceniają zarówno inwestorzy i mieszkańcy [16].

Według rejestru REGON w Gminie Kołbaskowo w 2020 roku odnotowano 2323 podmiotów gospodarczych, z czego 1877 pozycji stanowiły działalności tradycyjne prowadzone przez osoby fizyczne. Wśród nich zarejestrowano takie rodzaje działalności jak handel hurtowy i detaliczny, naprawę pojazdów samochodowych, włączając motocykle, budownictwo oraz działalność profesjonalną, naukową i techniczną. Analizując rejestr pod kątem liczby zatrudnionych pracowników można zauważyć, że wśród działalności przeważają mikroprzedsiębiorstwa (2 266), które zatrudniają 0 – 9 pracowników. Wśród osób prawnych przeważały spółki handlowe z ograniczoną odpowiedzialnością (164) [17]. Poniższe wykresy przedstawiają, jak kształtowały się wskaźniki określające przedsiębiorczość w Gminie Kołbaskowo w latach 2018-2020 w porównaniu z danymi dla Województwa Zachodniopomorskiego.

Wykres 1. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 1000 ludności w Gminie Kołbaskowo i Województwie Zachodniopomorskim

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego

Wykres 2. Podmioty na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Gmina Kołbaskowo i Województwo Zachodniopomorskie

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego

Wykres nr. 1 wskazuje, że liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w Gminie Kołbaskowo na 1000 ludności w badanym okresie charakteryzowała się tendencją wzrostową. W tym samym okresie wskaźnik dla Województwa Zachodniopomorskiego przedstawiał znacznie niższe wartości od Gminy Kołbaskowo, lecz również z roku na rok wartości te rosły. Z perspektywy Gminy Kołbaskowo przewaga wartości omawianego wskaźnika nad wartością wskaźnika dla Województwa Zachodniopomorskiego jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż oznacza to, że Gmina uchodzi za dobre miejsce na prowadzenie działalności gospodarczej. Dodatkowo, zauważalny przyrost wartości wskaźnika dla Gminy jest silniejszy od przyrostu wartości wskaźnika dla Województwa, co również świadczy o atrakcyjności Gminy Kołbaskowo.

Drugi wskaźnik, przedstawiający podmioty gospodarcze na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, także kształtuje się korzystnie z perspektywy Gminy Kołbaskowo. Wynika to  z Wykresu nr. 2. Wskaźnik ten, dla Gminy Kołbaskowo, w badanych okresie, wykazuje zdecydowanie wyższe wartości od analogicznego wskaźnika dla Województwa Zachodniopomorskiego. Jest to oczywiście pozytywne zjawisko z perspektywy Gminy, gdyż świadczy to o wysokiej przedsiębiorczości jej mieszkańców, przyczyniając się tym samym do jej rozwoju. Jednakże, niepokojący okazuję się przyrost wskaźnika w badanym okresie dla Gminy Kołbaskowo. W 2019 roku w stosunku do 2018 roku, przyrost wartości wskaźnika dla Gminy wyniósł około 4%, wówczas, gdy dla Województwa 3,4%. Natomiast, w 2020 roku w stosunku do 2019 roku, tempo wzrostu wartości wskaźnika dla Gminy znacznie zmalało, wynosząc około 2,3%, podczas gdy przyrost wartości wskaźnika dla Województwa wzrósł do poziomu 4,1%. Rok 2020 był okresem silnego, negatywnego wpływu pandemii Koronawirusa na podmioty gospodarcze, których część zawiesiła lub zamknęła działalność. Ponadto, pandemia wpłynęła na decyzje o rozpoczęciu działalności gospodarczej. Z przedstawionym danych wynika, że w Gminie Kołbaskowo w 2020 roku mniej podmiotów lub osób fizycznych zdecydowało się prowadzić działalność gospodarczą w porównaniu do średniej z całego Województwa Zachodniopomorskiego. Może to wynikać z silnego powiązania podmiotów gospodarczych w Gminie Kołbaskowo z rynkiem niemieckim, który ze względu na niepewne czasy oraz lockdown był mniej dostępny.

Jak wynika z powyższych danych, Gminę Kołbaskowo charakteryzuje wysoki stopień rozwoju przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość jest niezaprzeczalnie ważnym czynnikiem wpływającym na zrównoważony rozwój gminy.  Wpływa ona na aspekt gospodarczy, jak i społeczny, minimalizując negatywne zjawiska takie jak marginalizacja, bezrobocie czy wykluczenie społeczne. Znajdujące się na terenie Gminy podmioty gospodarcze dostarczają nowe miejsca pracy oraz stanowią źródło dochodów własnych Gminy, dając bodziec do rozwoju gospodarczego, a tym samym wpływając na jakość życia mieszkańców. Dodatkowo, rozwinięta gospodarczo Gmina posiada środki na finansowanie pozostałych obszarów zrównoważonego rozwoju, czyli ładu środowiskowego i społecznego.

Analizując rynek pracy w Gminie Kołbaskowo można wskazać, że największa część mieszkańców (47,4%) zajmuje stanowiska w branży przemysłowej i budownictwie oraz w sektorze usługowym (27,7%). Z kolei średnia płaca brutto w roku 2020 wynosiła 5169 złotych i nie odbiegała od średniej krajowej (5182 złote). Bezrobocie rejestrowane w Gminie Kołbaskowo wyniosło 4,7% z czego 5,6% wśród kobiet i 3,7% wśród mężczyzn [18]. Poziom stopy bezrobocia w latach 2018-2020 przedstawiono na Wykresie nr. 3.

Wykres 3.Stopa bezrobocia w Gminie Kołbaskowo i Województwie Zachodniopomorskim

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego

Jak wynika z wykresu przedstawionego powyżej, poziom bezrobocia w Gminie Kołbaskowo w latach 2018-2020 utrzymywał się na zróżnicowanym poziomie. Na przełomie lat 2018-2019 stopa bezrobocia zmalała z poziomu 3,8% do 3,5%, po czym wzrosła do 4,7% w 2020 roku. Wzrost wskaźnika w 2020 roku spowodowany był sytuacją na rynku pracy wywołaną przez pandemie Covid-19, co również odzwierciedlają notowania dla całego województwa zachodniopomorskiego. Wykres ukazuje również, że wielkości wskaźnika dla Gminy Kołbaskowo są zdecydowanie niższe niż te, które odnoszą się do całego województwa zachodniopomorskiego, co należy ocenić pozytywnie. Niska stopa bezrobocia w Gminie Kołbaskowo oznacza zapotrzebowanie na pracowników, a tym samym dobrą koniunkturę na rynku pracy. Ponadto, należy dodać, że wysoki poziom zatrudnienia i poziom płac, który nie odbiega od średniej krajowej może stanowić o wysokim standardzie życia mieszkańców. [19] Należy dodatkowo wskazać, że część mieszkańców Gminy podejmuje pracę w przedsiębiorstwach i instytucjach Szczecina.

Analizując poziom wykształcenia w Gminie Kołbaskowo można stwierdzić, że mieszkańcy Gminy mają wyższy poziom wykształcenia w stosunku do Polski i województwa zachodniopomorskiego, co także należy wyróżnić. Wykształcenie wyższe w Gminie Kołbaskowo posiada 24,1% mieszkańców, kolejne 21,6% – zasadnicze zawodowe, 16,8% – średnie zawodowe, 16,3% – podstawowe, 11,6% – średnie ogólnokształcące, 5,3% – gimnazjalne, a 2,9% – policealne. Tylko 1,4% społeczności zakończyło proces nauki przed ukończeniem szkoły podstawowej. [20] W Gminie Kołbaskowo funkcjonują cztery szkoły podstawowe, trzy przedszkola gminne oraz żłobek gminny. Poza publicznymi przedszkolami i żłobkiem w Gminie funkcjonują również placówki prywatne, z których także korzystają mieszkańcy. Istotną rolę w zakresie edukacji pełnią również świetlice wiejskie, które znajdują się w 10 miejscowościach wchodzących w skład Gminy Kołbaskowo. W świetlicach uczniowie uzyskują pomoc w odrabianiu lekcji oraz spędzają swój czas wolny. Ponadto, świetlice wiejskie w Gminie Kołbaskowo wspierają funkcję rodziny i przeciwdziałają powstawaniu nałogów bądź innych złych zachowań. Propagowany jest w nich zdrowy styl życia oraz wolność od wszelkich nałogów. [21]

W badanym okresie 2018-2020 kluczowym źródłem dochodów gminy były dochody własne. Ich udział w dochodach ogółem utrzymywał się na wysokim poziomie i wahał się w zakresie 61%- 64%, co ukazuje tabela 1. Świadczy to dużej samodzielności i zamożności gminy Kołbaskowo, co jest pozytywnym zjawiskiem z perspektywy mieszkańców jak i potencjalnych inwestorów. Taka struktura dochodowa ułatwia pozyskanie kapitału zewnętrznego, zapewnia bezpieczeństwo finansowe, a także umożliwia samofinansowanie przedsięwzięć, co przekłada się na wysoką konkurencyjność w stosunku do innych gmin oraz zainteresowanie podmiotów gospodarczych tym regionem. Dodatkowym atutem w kontekście pozyskiwania inwestorów jest położenie geograficzne. Gmina Kołbaskowo granicząca z niemieckimi landami jest atrakcyjnym punktem logistycznym dla niemieckich przedsiębiorstw, które chcą dokonać ekspansji w kierunku wschodnim. Przykładem niemieckiej inwestycji na terenie gminy Kołbaskowo może być budowa fabryki wózków widłowych KION.

Tabela 1. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem gminy Kołbaskowo w latach 2018-2020.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego.

W latach 2018-2020 wydatki gminy Kołbaskowo charakteryzowały się zróżnicowanym poziomem, co przedstawia tabela 2. W 2018 roku wydatki ogółem gminy wyniosły 84 506 090,18 zł, a w kolejnym roku wzrosły o 19,04% do poziomu 100 593 770,48 zł. Do przyrostu wydatków w 2019 roku przyczynił się wzrost wydatków majątkowych o około 47% w stosunku do ubiegłego roku. Taki wzrost wynikał z finalizacji projektu budowy Gminnego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji w Przecławiu. W 2020 roku wydatki ogółem gminy zmalały o około 5% do poziomu 95 330 054,50 zł w stosunku do poprzedniego 2019 roku. Na taki poziom realizacji wydatków gminy wpłynęły dwa czynniki – wzrost wydatków bieżących o około 20% oraz zmniejszenie się wydatków majątkowych o niemalże 42%. Wydatki majątkowe kształtowały się na wysokim poziomie, co świadczy o dążeniu gminy do poprawy jakości przestrzeni i życia mieszkańców.

Tabela 2. Wydatki gminy Kołbaskowo w podziale na bieżące i majątkowe w latach 2018-2020.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego

Spośród wydatków gminy Kołbaskowo można wyróżnić działy klasyfikacji budżetowej, które charakteryzują się wysokim udziałem w wydatkach ogółem, co przedstawia tabela 3.

Tabela 3 Wybrane wydatki ogółem gminy Kołbaskowo wg klasyfikacji budżet w latach 2018-2020

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego.

Z przytoczonych danych wynika, że najwięcej wydatków gmina poniosła na dział 801- Oświata i Wychowanie, które w badanym okresie stanowiły około 23%- 29% wydatków ogółem gminy. Taki udział wydatków na oświatę i wychowanie podkreśla ich rolę w budżecie gminy. Należy to ocenić pozytywnie, bowiem zadania oświatowe zaliczają się do najważniejszych zadań realizowanych przez gminy. Wydatki te mają duże znaczenie w rozwoju i kształtowaniu społeczeństwa, co przyczynia się do wzrostu kapitału ludzkiego w gminie (i w Polsce), a zarazem do wzrostu wydajności. Dodatkowo, gmina Kołbaskowo w badanym okresie ponosiła wydatki inwestycyjne oraz na zakupy inwestycyjne (zakup nieruchomości w 2019 roku), a liczba uczniów wzrosła. Do realizacji zadań oświatowych gminy można również zaliczyć wydatki z działu 854 – Edukacyjna opieka wychowawcza, które w badanym okresie nie przekraczały 1% wydatków ogółem, jednakże stanowiły ważny element działalności pozaszkolnej w skład której wchodziło: funkcjonowanie świetlic, wczesne wspomaganie rozwoju dziecka, czy pomoc materialna i stypendia dla uczniów. W kontekście zrównoważonego rozwoju wydatki na ten dział można przypisać do realizacji ładu społecznego. Poza projektami inwestycyjnymi w zakresie edukacji Gmina Kołbaskowo jest członkiem projektu pt.: „Edukacja językowa dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Niemiecki i Polski jako język obcy/Frühkindliche Sprachvermittlung Deutsch bzw. Polnisch als Fremdsprache”, który z racji położenia Gminy daje duże szanse na rozwój najmłodszym mieszkańcom Gminy. Rzeczony program umożliwia najmłodszym uczęszczanie na dodatkowe zajęcia z niemieckiego, poznawanie niemieckiej kultury oraz przełamywanie bariery językowej dzięki spotkaniom integracyjnym organizowanym dla dzieci. Długofalowym celem projektu jest zwiększenie współpracy oraz rozwój pogranicza. [22]

Kolejnym działem, który można zakwalifikować do ładu społecznego jest dział 855- Rodzina. Wydatki na dział 855 – Rodzina w badanym okresie stanowiły 14%- 23% wydatków ogółem, co daje drugi najwyższy wynik po wydatkach na Oświatę i Wychowanie. Wydatki te w większości stanowiły wydatki bieżące w ramach zadań zleconych. Dominującym elementem składowym wydatków na rodzinę były świadczenia na rzecz osób fizycznych, w tym świadczenia wychowawcze, rodzinne, rodzicielskie, “Dobry Start”, a także wydatki na tworzenie i funkcjonowanie żłobków. Taki poziom wydatków na opisywany dział, wskazuje na duże znaczenie wsparcia rodzin w budżecie. Jednakże, środki na dział 855 pochodzą głównie z budżetu państwa, więc gmina ma ograniczony wpływ na poziom tych wydatków.

W 2018 i 2020 roku zauważalny jest wysoki udział wydatków z działu 600- Transport i łączność w wydatkach ogółem gminy.  Wyniosły one odpowiednio 24% i 19% wydatków ogółem. W obu wspomnianych latach wydatki na omawiany dział stanowiły w większości wydatki majątkowe. W badanym okresie dokonywane inwestycje dotyczyły głównie budowania i przebudowywania dróg gminnych oraz wewnętrznych. Pozostałe wydatki z działu 600 dotyczyły przede wszystkim usług przewozowych na terenie gminy realizowanych przez komunikację miejską miasta Szczecin. Opisywane wydatki są kluczowe z perspektywy gminy Kołbaskowo, ponieważ ulepszają infrastrukturę drogową, która pozwala na szybszy i sprawniejszy transport mieszkańców oraz sprzedawanych przez przedsiębiorstwa dóbr i usług. Ponadto, z perspektywy gminy Kołbaskowo dobra infrastruktura drogowa jest szczególnie ważna. Wynika to z faktu, że gmina Kołbaskowo jest gminą przygraniczną, a to oznacza, że będąc dobrze skomunikowaną z pobliskimi miejscowościami, zwiększa swoją atrakcyjność wśród potencjalnych inwestorów. Natomiast, wzrost inwestycji na terenie gminy pozwala zwiększać zatrudnienie, dochody własne oraz poziom życia mieszkańców.

Następnym z kolei działem o wysokim udziale w wydatkach ogółem w latach 2018- 2020 był dział 921- Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego. W 2020 roku wydatki na ten dział stanowiły niewielki udział w wydatkach ogółem, jednakże w poprzednich latach 2018-2019 udział wyniósł odpowiednio 9% i 24%, co wynikało to z finalizacji budowy Gminnego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji. GOKSiR był największym przedsięwzięciem inwestycyjnym zrealizowanym w badanym okresie, który stał się centrum kultury, sportu, rekreacji oraz gastronomii Gminy Kołbaskowo, jak i okolic. Obiekt zawiera salę koncertową, multifunkcjonalne sale szkoleniowo-dydaktyczne, restaurację, kino, basen, jacuzzi, siłownię, salę fitness, boiska sportowe, kryte korty tenisowe, place zabaw, skatepark, ścieżkę biegową i rowerową. Część z tych przestrzeni Gmina wydzierżawiła podmiotom prywatnym. Na terenie obiektu realizowane są zajęcia pozaszkolne oraz pracownie:

  • realizowane przez instruktorów GOKSiR, w tym różnego rodzaju zajęcia taneczne, samoobrony, z drukarką 3D, sensoplastyka oraz pracownie gry na gitarze i ukulele, ceramiki, aktorska i teatralna,
  • realizowane przez podmioty zewnętrzne: Joga, Akademia baletowo- taneczna, Osiedlowe Szkoły Językowe, Zumba, Pracownia plastyczna, Boks, Karate, Szkoła rodzenia i wiele innych,
  • realizowane przez część basenowo-rekreacyjną GOKSiR: Joga, Basen ogólny, Basen Aqua Aerobic, Fitness, Siłownia, Basen “Zdrowy kręgosłup”.

W zajęciach organizowanych w GOKSiR w 2019 roku, w ciągu 4 miesięcy funkcjonowania, uczestniczyło 1 652 osoby. W kolejnym roku na zajęciach, pomimo częściowego zamknięcia obiektu ze względu na pandemię, uczestniczyło już 4 966 osób. Ponadto, obiekt współpracuje z szeregiem instytucji publicznymi i prywatnych, w celu organizacji i współorganizacji wydarzeń sportowo-artystycznych oraz kulturalno-artystycznych. W 2020 roku w wydarzeniach o charakterze teatralnym, koncertowym oraz komediowo-satyrycznym łącznie uczestniczyło 13 196 osób. W 2020 roku w wyniku panującej pandemii COVID-19 i ograniczenia działalności instytucji kulturalnych w Polsce Gmina rozpoczęła projekt GOKSIR.TV. Projekt został zrealizowany w celu zaspokojenia potrzeb kulturalnych i dostarczenia zajęć pozalekcyjnych mieszkańcom Gminy w formie online.

Inwestycję Gminy w budowę Gminnego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji w pełni można uznać za rozwój w zakresie ładu społecznego. Przede wszystkim, inwestycja przyczyniła się do rozwoju kulturalnego Gminy, co jest kluczowym elementem rozwoju i budowy silnego społeczeństwa. Rozwój kultury jest jednocześnie tożsamy z tworzeniem lokalnych więzi, umacnianiem spójności społecznej, budowaniem podmiotowej tożsamości, a także rozwojem ludzkich kompetencji. [23] Ponadto, silne społeczeństwo sprzyja rozwojowi pozostałych ładów: gospodarczego i środowiskowego.

Wydatki na dział 630Turystyka stanowiły w badanym okresie 4%-7% i w większości kształtowane były przez wydatki inwestycyjne. Większość środków uzyskanych na realizację inwestycji pochodziło ze środków Unii Europejskiej, co świadczy o wysokiej skuteczności w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego przez Gminę Kołbaskowo. Ponadto, należy podkreślić, iż proces pozyskiwania finansowania zewnętrznego jest procesem czasochłonnym i długotrwałym, w związku z czym, wysoka skuteczność w tym zakresie przedstawia Gminę Kołbaskowo jako zaangażowaną i dobrze zarządzaną. Największą, zrealizowaną inwestycją z omawianego działu było zagospodarowanie lewego brzegu Odry Zachodniej w miejscowości Siadło Dolne. Pozostałe inwestycje dotyczyły budowy dróg rowerowych w Gminie Kołbaskowo, których wartość również była wysoka. Przytoczone wydatki inwestycyjne można zakwalifikować do rozwoju w zakresie ładu społecznego. Wybudowane drogi rowerowe umożliwiają mieszkańcom Gminy i pobliskich miejscowości łatwiejszą, ekologiczną komunikację oraz aktywny wypoczynek. Natomiast zagospodarowany lewy brzeg Odry Zachodniej w Siadle Dolnym jest miejscem wypoczynku, przyciągającym turystów oraz wpływającym na atrakcyjność Gminy.

W latach 2018- 2020 wydatki na dział 900Gospodarka komunalna i ochrona środowiska kształtowały się na poziomie 5%-6% wydatków ogółem. W ich strukturze największym udziałem charakteryzowały się przede wszystkim wydatki na gospodarkę odpadami oraz oświetlenia ulic, placów, dróg. W badanym okresie wysokimi wartościami wyróżniały się również wydatki na schroniska dla zwierząt (które kształtowane były przez dotacje celowe na rzecz Gminy Dobra na utrzymanie schroniska dla zwierząt) oraz wydatki na utrzymanie zieleni w Gminie. W kontekście ładu środowiskowego Gmina ponosiła wydatki (poza wcześniej wymienionymi) na:

  • oczyszczanie miast i wsi, w tym wywóz odpadów, likwidacja dzikich wysypisk, utrzymanie porządku na terenach gminnych,
  • gospodarkę ściekową i ochronę wód, gdzie w 2019 roku w szczególności należy wyróżnić wydatek na zakup inwestycyjny urządzenia kanalizacji deszczowej w Warzymicach,
  • ochronę gleby i wód podziemnych, w tym wywóz odcieków ze składowiska i utylizacja odpadów niebezpiecznych zawierających azbest.

Pozostałe wydatki w kontekście ładu środowiskowego stanowiły niewielkie kwoty. Należy podkreślić, że wydatki wpływające na ochronę środowiska nie znajdują się wyłącznie w dziale 900- Gospodarka komunalna i ochrona środowiska, a są rozproszone również w pozostałych działach. Wydatkami przyczyniającymi się do poprawy środowiska są, wcześniej wspomniane, wydatki na rozbudowę ścieżek rowerowych, wydatki na komunikację miejską, czy wydatki związane z budową paneli fotowoltaicznych, które w badanym okresie znalazły się w dziale 750- Administracja publiczna oraz w dziale 400– Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wody. W dziale 750 znalazła się budowa paneli fotowoltaicznych na budynku Urzędu Gminy, natomiast w dziale 400 na terenie nieczynnego składowiska odpadów innych niż niebezpieczne w Smolęcinie.

Ważnym dokumentem w kontekście rozwoju Gminy Kołbaskowo jest “Plan rozwoju lokalnego Gminy Kołbaskowo na lata 2019-2029”. Dokument ten, jest strategią rozwoju, wskazującą kierunki w jakich Gmina powinna się rozwijać, w celu osiągnięcia stałego, zrównoważonego rozwoju, w warunkach zmieniającego się otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego, przy jednoczesnym zaspokajaniu potrzeb i oczekiwań społeczności lokalnej.

Podsumowanie

Analiza przytoczonej literatury pozwala, aby stwierdzić, że za zrównoważony rozwój gminy odpowiadają jej organy stanowiące i uchwałodawcze. W kompetencjach wspomnianych struktur znajdują się zadania takie jak promowanie działań gminy, badanie potrzeb lokalnej społeczności i realizowanie ich, pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania, tworzenie funduszy stymulacji rozwoju oraz ukierunkowanie polityki lokalnej we właściwym kierunku. Zadaniem gminy jest dostosowanie działań do potrzeb jej mieszkańców oraz podmiotów gospodarczych i innych organizacji, które odpowiadają za rozwój na jej terenie. Należy również dodać,   że rozwój lokalny powinien opierać się na koncepcji zrównoważonego rozwoju, który uwzględnienia potrzeby społeczeństwa, ochronę środowiska naturalnego i ład przestrzenny. Niniejszy proces oraz jego planowanie i wdrażanie określają i wspomagają dokumenty takie jak: uchwała budżetowa gminy, która stanowi plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów na dany rok budżetowy oraz strategia rozwoju gminy, która wyróżnia cele, obszary i zamierzenia polityki społeczno-gospodarczej prowadzonej w gminie w perspektywie najbliższych lat.

Z niniejszego artykułu wynika również, że Gmina Kołbaskowo realizuje rozwój lokalny w sposób zrównoważony, za co również została nagrodzona w 2020 roku. Gmina Kołbaskowo zajęła 12 miejsce na 1538 gmin w Polsce w Rankingu Zrównoważonego Rozwoju Jednostek Samorządu Terytorialnego. Uznano ją jako jedną z najlepiej rozwijających się gmin w kraju. Zarówno struktura wydatków gminy jak i przedstawione wskaźniki stanowią o dążeniu gminy do polepszenia jakości życia jej mieszkańców. W badanym okresie Gmina inwestowała w rozwój społeczny i gospodarczy, nie przyczyniając się przy tym do pogorszenia ładu środowiskowego.

Przypisy:

[1] Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, PWE, Warszawa 1991, s. 67

[2] Zrównoważony rozwój – idea, definicje, mierniki, http://www.irwirpan.waw.pl/dir_upload/site/files/Monika/ksiazka2011/r01.pdf [dostęp: 26.10.21]

[3] A. Zajęcka, S. Dyrdoń: Polityka zrównoważonego rozwoju, https://mfiles.pl/pl/index.php/Polityka_zr%C3%B3wnowa%C5%BConego_rozwoju [dostęp: 23.10.2021]

[4] W. Sztumski: Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia. ’’Problemy ekorozwoju 2006’’ nr 2, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 74.

[5] Strategia rozwoju krok po kroku – podręcznik dla gmin.https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/strategia-rozwoju-krok-po-kroku–podrecznik-dla-gmin#:~:text=Strategia%20rozwoju%20gminy%20ma%20za,gminie%20w%20perspektywie%20najbli%C5%BCszych%20lat. [dostęp: 27.10.2021].

[6] Zrównoważony rozwój – idea, definicje, mierniki, http://www.irwirpan.waw.pl/dir_upload/site/files/Monika/ksiazka2011/r01.pdf [dostęp: 26.10.21]

[7] M. Jastrzębska: Finanse jednostek samorządu terytorialnego. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 17-19.

[8] J. Kwaśny: Rola samorządu terytorialnego w procesie rozwoju lokalnego gminy na przykładzie miasta Tarnowa.” Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2009 nr 13, Tarnów 2009, s. 151-168.

[9] L. Mierzejewska: Zrównoważony rozwój miasta – wybrane sposoby pojmowania, koncepcje i modele.” Problemy Rozwoju Miast 2015” nr 2, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2015, s. 5.

[10] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jednolity Dz. U. 1990 nr 16 poz. 7, ze. zm..

[11] A. Sekuła, Rozwój zrównoważony w skali gminy. Europa bez granic – Polska a Unia Europejska, pod red. A. Bałabana, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Gorzów Wielkopolski 2002, s. 327-333.

[12] A. Katoła: Oddziaływanie samorządu lokalnego na zrównoważony rozwój gmin.” Gospodarka, zarządzanie, środowisko’’ 2011 nr 24, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 55-56.

[13] A. Katoła: Oddziaływanie samorządu lokalnego na zrównoważony rozwój gmin.” Gospodarka, zarządzanie, środowisko’’ 2011 nr 24, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 54 – 55..

[14] D. Burzyńska, Rola inwestycji ekologicznych w zrównoważonym rozwoju gmin w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 265-266.

[15]A. Zielińska, Analiza wskaźników rozwoju zrównoważonego gmin zlokalizowanych na obszarach chronionych, Studia i prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 42, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2015, s. 113-114.

[16]Raport o stanie Gminy Kołbaskowo, http://www.bip.kolbaskowo.pl/datadir/doc/bip_1623361422.pdf [dostęp: 13.11.2021].

[17]Gmina Kołbaskowo w liczbach (mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie), https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Kolbaskowo[dostęp: 13.11.2021].

[18]Gmina Kołbaskowo w liczbach (mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie), https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Kolbaskowo [dostęp: 13.11.2021].

[19]Gmina Kołbaskowo w liczbach (mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie), https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Kolbaskowo[dostęp: 13.11.2021].

[20]Gmina Kołbaskowo w liczbach (mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie), https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Kolbaskowo[dostęp: 13.11.2021].

[21]Raport o stanie Gminy Kołbaskowo, http://www.bip.kolbaskowo.pl/datadir/doc/bip_1623361422.pdf [dostęp: 13.11.2021].

[22]Raport o stanie Gminy Kołbaskowo, http://www.bip.kolbaskowo.pl/datadir/doc/bip_1623361422.pdf [dostęp: 13.11.2021].

[23] W. Kłosowski, Kultura jako czynnik rozwoju społecznego a polityki kulturalne polskich metropolii, http://www.mazowieckieobserwatorium.pl/media/_mik/files/4474/klosowski-kultura-jako-czynnik-rozwoju-spolecznego.pdf [dostęp: 27.11.2021]

 

Bibliografia

  1. Burzyńska D., Rola inwestycji ekologicznych w zrównoważonym rozwoju gmin w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.
  2. Gmina Kołbaskowo w liczbach (mapy, GUS, nieruchomości, noclegi, szkoły, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie), https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Kolbaskowo [dostęp: 13.11.2021].
  3. Jastrzębska M.: Finanse jednostek samorządu terytorialnego. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012.
  4. Katoła A.: Oddziaływanie samorządu lokalnego na zrównoważony rozwój gmin.” Gospodarka, zarządzanie, środowisko’’ 2011 nr 24, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011.
  5. Kłosowski W., Kultura jako czynnik rozwoju społecznego a polityki kulturalne polskich metropolii, http://www.mazowieckieobserwatorium.pl/media/_mik/files/4474/klosowski-kultura-jako-czynnik-rozwoju-spolecznego.pdf [dostęp: 27.11.2021].
  6. Kwaśny J.: Rola samorządu terytorialnego w procesie rozwoju lokalnego gminy na przykładzie miasta Tarnowa.” Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2009 nr 13, Tarnów 2009.
  7. Mierzejewska L.: Zrównoważony rozwój miasta – wybrane sposoby pojmowania, koncepcje i modele.” Problemy Rozwoju Miast 2015” nr 2, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2015.
  8. Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, PWE, Warszawa 1991.
  9. Raport o stanie GminyKołbaskowo, http://www.bip.kolbaskowo.pl/datadir/doc/bip_1623361422.pdf [dostęp: 13.11.2021].
  10. Sekuła A., Rozwój zrównoważony w skali gminy. Europa bez granic – Polska a Unia Europejska, pod red. A. Bałabana, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Gorzów Wielkopolski 2002.
  11. Strategia rozwoju krok po kroku – podręcznik dla gmin.https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/strategia-rozwoju-krok-po-kroku–podrecznik-dla-gmin#:~:text=Strategia%20rozwoju%20gminy%20ma%20za,gminie%20w%20perspektywie%20najbli%C5%BCszych%20lat. [dostęp: 27.10.2021].
  12. Sztumski W.: Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia. ’’Problemy ekorozwoju 2006’’ nr 2, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006.
  13. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jednolity Dz. U. 1990 nr 16 poz. 7, ze. zm..
  14. Zajęcka A., Dyrdoń S.: Polityka zrównoważonego rozwoju, https://mfiles.pl/pl/index.php/Polityka_zr%C3%B3wnowa%C5%BConego_rozwoju [dostęp: 23.10.2021].
  15. Zielińska A., Analiza wskaźników rozwoju zrównoważonego gmin zlokalizowanych na obszarach chronionych, Studia i prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 42, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2015.
  16. Zrównoważony rozwój – idea, definicje, mierniki, http://www.irwirpan.waw.pl/dir_upload/site/files/Monika/ksiazka2011/r01.pdf [dostęp: 26.10.21]

Barbara Steczyńska, Dawid Szymajda – studenci Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego na kierunku  Finansów i Zarządzania, członkowie Koła Naukowego EconomUS.