Tomasz Augustyn
W pobliżu dużych miast – w tym Szczecina – wielu mieszkańców zmienia adresy, co wpływa na gwałtowne przekształcenia wsi i ich struktury demograficznej. Tereny wiejskie gminy Nowe Warpno to przestrzeń, gdzie ruchy migracyjne w ostatnich latach należały do największych w Polsce.
Migracje na obszarach wiejskich są zróżnicowane przestrzennie, jednak ich zachowanie w niektórych miejscach wykazuje tendencję do przestrzennej zależności. Największe znaczenie mają obszary wiejskie położone w pobliżu dużych aglomeracji, przede wszystkim miast tzw. wielkiej piątki oraz mniejszych miast wojewódzkich – to one stanowią hot spoty systemu migracji wewnętrznych na obszarach wiejskich. Zdecydowanie mniej mobilne są obszary wiejskie we wschodniej i południowo-wschodniej Polsce. Obserwuje się tam niewielki obrót migracyjny, poza tym obszary te tracą na zachodzących migracjach przez ujemną efektywność migracji
W artykule „Obszary wiejskie w systemie migracji wewnętrznych w Polsce” opublikowanym w „Studiach Lokalnych i Regionalnych” (Nr 3(89)/2022) Mateusz Długosz i Robert Szmytkie przyjrzeli się zjawisku migracji na obszarach wiejskich (rozumianych jako przestrzeń, którą tworzą wsie wraz ze swoim otoczeniem) oraz ich terytorialnemu zróżnicowaniu w Polsce. Przeanalizowane zostały dane dla lat 1995–2019, ze szczególnym uwzględnieniem stanu migracji rejestrowanych w 2019 r. dotyczące gminy wiejskich oraz terenów wiejskich w gminach miejsko-wiejskich (dalej nazywanych jednostkami wiejskimi), których w 2019 r. było sumarycznie 2175 (w tym 1358 jednostek wiejskich).
Autorzy badana stwierdzają, że zmiany liczby ludności zachodzące na obszarach wiejskich wywoływane są w szczególności przez wewnętrzny ruch wędrówkowy. W sytuacji przewagi napływu migracyjnego (dodatnie saldo migracji) obserwuje się przyrost liczby ludności, natomiast w przypadku ujemnego salda migracji widocznego przy przewadze odpływu migracyjnego liczba ludności wybranych jednostek się zmniejsza. Największy obrót migracyjny jest obserwowany w przypadku obszarów wiejskich leżących w strefach podmiejskich dużych miast w Polsce. Szczególnie wysokie wartości indeksu ruchliwości odnotowywane są w odniesieniu do gminy Stawiguda w okolicach Olsztyna, gdzie liczba migrantów w 2019 r. wynosiła 106,8 osoby na 1 tys. mieszkańców, oraz terenów wiejskich gminy Nowe Warpno w okolicach Szczecina, gdzie indeks ruchliwości przyjmował wartość 81,3 migranta na 1 tys. osób. Nieco mniejsze wartości charakteryzowały obszary wiejskie w strefach podmiejskich innych miast w Polsce: Warszawy (Wieliszew, Lesznowola), Białegostoku (Wasilków), Poznania (Kórnik, Swarzędz, Kleszczewo, Rokietnica, Dopiewo), Wrocławia (Czernica, Miękinia, Długołęka) czy Gdańska (Kosakowo, Pruszcz Gdański, Żukowo). Duża liczba migrantów jest związana z zachodzącymi tam procesami suburbanizacji, powodującymi wzrost przemieszczeń ludności na tereny podmiejskie.
Poza obszarami podmiejskimi większą ruchliwością przestrzenną odznaczają się tereny leżące w Polsce północnej i zachodniej niż te w południowo-wschodniej części kraju. Z jednej strony może to wynikać ze stabilnej sytuacji ludnościowej wsi na tym ostatnim obszarze, jakkolwiek z drugiej strony może być następstwem obserwowanej już w drugiej połowie XX w. większej mobilności przestrzennej ludności, skutkującej jednak niską efektywnością jej przemieszczeń. Obszary wiejskie znajdujące się w strefie oddziaływania dużego miasta stanowią więc swoiste hot spoty systemu migracji wewnętrznych w Polsce. Najmniejszą mobilność przestrzenną wyrażoną indeksem ruchliwości wykazują mieszkańcy obszarów wiejskich województw: małopolskiego, mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego i świętokrzyskiego.
Indeks ruchliwości na obszarach wiejskich w Polsce w 2019 r
Źródło: Mateusz Długosz, Robert Szmytkie, Obszary wiejskie w systemie migracji wewnętrznych w Polsce, Studia Regionalne i Lokalne, Nr 3(89)/2022
Mniejsza ruchliwość przestrzenna jest charakterystyczna dla obszarów znajdujących się poza bezpośrednim wpływem miast, szczególnie dużych i średnich ośrodków miejskich. Obszary wiejskie o mniejszej mobilności przestrzennej nie są położone wyłącznie peryferyjnie, przy granicach województw, lecz także na terenach usytuowanych bardziej centralnie. Widoczne jest to m.in. w centralnej części województwa dolnośląskiego między obszarem oddziaływania Wrocławia, Legnicy i Wałbrzycha czy w przypadku obszarów leżących między zasięgiem oddziaływania Poznania i Piły w województwie wielkopolskim. Według autorów zauważalna tam obniżona mobilność przestrzenna jest jedynie konsekwencją stagnacji społeczno-ekonomicznej oraz niekorzystnych zmian demograficznych, takich jak chociażby ich emigracyjny charakter.
Im dalej od miasta leży konkretna jednostka, tym mniejszy obrót migracyjny jest w niej obserwowany. Co więcej, zasięg obszarów o wyższej aktywności migracyjnej jest różny i zależy od rangi ośrodka centralnego. W przypadku obszarów wiejskich leżących na zapleczu dużych miast w Polsce odnotowuje się większy obrót migracyjny i dodatkowo nie dotyczy on wyłącznie pierwszego pierścienia obszarów podmiejskich. Mniejsze ośrodki miejskie oddziałują na pobliskie obszary wiejskie z mniejszą intensywnością zarówno w przestrzeni, jak i w wartościach samego obrotu.
Obrót migracyjny w jednostkach wiejskich w Polsce w 2019 r.
Źródło: Mateusz Długosz, Robert Szmytkie, Obszary wiejskie w systemie migracji wewnętrznych w Polsce, Studia Regionalne i Lokalne, Nr 3(89)/2022
Obserwując wysoki obrót migracyjny w Polsce północno-zachodniej autorzy opracowania zauważają, że przemieszczenia te, mimo dużej liczby uczestników, nie są efektywne. Jednakże w zdecydowanej liczbie jednostek (1349 na 2175) taka właśnie tendencja jest obecna i stała się szczególnie widoczna na obszarach wiejskich Polski wschodniej. Jednostki te tracą na zachodzących migracjach z uwagi na przewagę w nich odpływu migracyjnego. Tereny Polski wschodniej od lat wykazują niekorzystne tendencje demograficzne, które prowadzą do zwiększonych ruchów wędrówkowych, wywołujących ujemną efektywność migracji. Należy to wiązać z zachodzącym na tym obszarze opóźnieniem urbanizacyjnym, które prowadzi do sytuacji napływu migracyjnego do miast właśnie z obszarów wiejskich. Obserwowane wyniki pozwalają stwierdzić, że w miarę zbliżania się do miasta dominującego w danym regionie zmienia się sytuacja migracyjna obszarów wiejskich – wzrasta nie tylko obrót migracyjny, lecz także efektywność przemieszczeń. Zarazem jednak, im bardziej peryferyjne położenie danej jednostki, tym bilans migracyjny staje się bardziej niekorzystny.
Obszary wiejskie leżące w pobliżu dużych miast odznaczają się napływowym charakterem, który wywoływany jest przez wspomniane procesy suburbanizacji. Jednakże w miarę oddalania od głównych centrów migracyjnych kraju sytuacja zmienia się w kierunku większego znaczenia odpływu migracyjnego. Można zauważyć, że ów kierunek obserwowany jest w Polsce wschodniej oraz na obszarach peryferii nie tylko zewnętrznych, leżących w oddaleniu od najważniejszych jednostek miejskich w kraju, lecz także tych określanych mianem wewnętrznych. Badacze wskazują tu przede wszystkim obszary wiejskie znajdujące się między Łodzią i Warszawą, Poznaniem a Kaliszem i Ostrowem Wielkopolskim czy Poznaniem i Wrocławiem.
Obszary wiejskie stanowią niezwykle istotny obszar docelowy migracji wewnętrznych. Udział napływu na obszary wiejskie nie zmieniał się wyraźnie w czasie objętym analizą, choć wykazuje lekką tendencję wzrostową. W 1995 r. obszary wiejskie stanowiły miejsce docelowe migracji dla około 43% osób migrujących, z kolei w 2019 r. – już 46,3%. W końcowym roku analizy w Polsce osiedliło się na nich 217 tys. osób. Liczba ta zmieniała się z biegiem lat, wykazując względem 1995 r. tendencję wzrostową. Większość osób osiedlających się na obszarach wiejskich w 2019 r. stanowili mieszkańcy miast (146 tys.), wobec 71 tys. osób pochodzących z innych miejscowości wiejskich. W przypadku jedynie 435 miast w Polsce odnotowano przewagę odpływu migracyjnego na obszary wiejskie. Szczególnie ważnym kierunkiem przemieszczeń ludności były one w przypadku miast dużych, które podlegają intensywnym procesom suburbanizacji. Wraz ze wzrostem wielkości miasta zwiększa się znaczenie innych ośrodków wiejskich jako miejsc destynacji migrantów, natomiast zmniejsza się rola obszarów wiejskich, które z kolei są intratnym miejscem docelowym dla mieszkańców większych ośrodków w Polsce.
Cały artykuł dostępny jest pod adresem: https://studreg.uw.edu.pl/pl/archiwum,obszary-wiejskie-w-systemie-migracji-wewnetrznych-w-polsce
