Tomasz Augustyn

Około 10% Polaków zamieszkuje lokale przeludnione i w złym stanie technicznym. Jedocześnie zasoby mieszkaniowe szybko się starzeją, a ich odtwarzanie przebiega bardzo opornie. Najwyższa Izba Kontroli oceniła działania administracji publicznej na rzecz zaspokajania potrzeb mieszkaniowych gospodarstw domowych o niskich dochodach.  

Zasoby mieszkaniowe w gminach z roku na rok zmniejszają się , jednocześnie gminy rzadko inwestują w budownictwo komunalne. Najwyższa Izba Kontroli objęła analizą 669 miast i w 306 stwierdziła brak jakichkolwiek remontów gminnych zasobów mieszkaniowych. Jest to warunkowane m.in. przez niskie stawki czynszów, które nie wystarczają na pokrycie kosztów eksploatacyjnych zasobu oraz czynszowe lokatorów. Do tego dochodzi, na którą zadłużeni są mieszkańcy lokali komunalnych z tytułu czynszów, które w ciągu minionych 10 lat osiągnęło wartość ok. 4 mld zł. Izba stwierdziła, że podejmowane przez organy administracji publicznej wysiłki na rzecz zaspokajania potrzeb mieszkaniowych gospodarstw domowych o niskich dochodach nie były skuteczne.

Pomimo realizowanych działań, kontrolowane gminy nie doprowadziły do poprawy sytuacji osób oczekujących na mieszkania komunalne. W 11 z nich liczba gospodarstw domowych oczekujących na mieszkanie od gminy wzrosła o 30%, a czas oczekiwania na lokal wynosił nawet 17 lat. Takie uwarunkowania, jak niska ściągalność należności z tytułu najmu lokali oraz niewłaściwa polityka czynszowa kontrolowanych gmin, skutkowały brakiem środków finansowych na modernizację i remont istniejącego zasobu, a w konsekwencji doprowadzały do konieczności wyłączania budynków i lokali z użytkowania ze względu na zły stan techniczny. W większości skontrolowanych gmin, wieloletnie programy gospodarowania mieszkaniowym zasobem komunalnym były niekompletne bądź nie było ich w ogóle. NIK pozytywnie ocenia przy tym podejmowane przez ministerstwo  rozwoju – właściwe do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa – działania organizacyjne i prawne służące opracowaniu i realizacji Narodowego Programu Mieszkaniowego, w tym działania na rzecz gospodarstw domowych o najniższych dochodach oraz rozwiązania prawne ułatwiające gminom realizację zadania własnego, jakim jest tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej.

NIK przeprowadziła badanie w okresie od 15 listopada do 6 grudnia 2019 roku i obejmujące okres od początku 2016 do połowy 2019 roku. Do 800 losowo wybranych gmin z terenu całej Polski wystosowano zapytania, na które odpowiedziało m.in. 22 spośród 35 zapytanych gmin z obszaru województwa zachodniopomorskiego. Wywiady potwierdziły brak realizacji potrzeb najgorzej sytuowanych mieszkańców. Liczba gmin, w których na koniec roku wnioski o najem mieszkania komunalnego pozostawały niezrealizowane, wzrosła z 427 w 2016 do 451 w 2018 roku., tj. w ponad 73% gmin. W ocenie NIK na zwiększenie liczby gospodarstw domowych ubiegających się o przyznanie mieszkania od samorządu mogło mieć wpływ nierzetelne ustalanie przez gminy kryteriów dochodowych uprawniających do najmu mieszkania gminnego.

Ponadto, w okresie objętym kontrolą pomimo zakończenia nowych inwestycji liczba lokali komunalnych znajdujących się w zasobach kontrolowanych gmin zmniejszyła się o 704, tj. z 97 664 lokali w 2016 roku do 96 960 w pierwszej połowie 2019 roku. Główną przyczyną spadku liczby lokali była ich sprzedaż, wyłączenia z użytkowania z powodu złego stanu technicznego oraz niskie tempo pozyskiwania nowych. Liczba wyłączonych z użytkowania budynków i lokali w kontrolowanych gminach wzrosła z 226 budynków i 2366 lokali w 2016 roku do 289 budynków oraz 2852 lokali w roku 2019. W tym samym okresie w gminach tych oddano do użytku 552 nowo wybudowane lokale mieszkalne. Równocześnie pogorszeniu ulegała struktura wiekowa zasobu mieszkaniowego jednostek samorządu terytorialnego. Według stanu na dzień 30 czerwca 2019 roku 81% zasobu kontrolowanych gmin stanowiły budynki wybudowane przed 1945 rokiem, a brak środków na ich remonty skutkował wzrostem liczby pustostanów niezdatnych do użytkowania z uwagi na bardzo zły stan techniczny. Budynki wybudowane i oddane do użytkowania w okresie od początku 2017 roku do połowy 2019 stanowiły jedynie 0,4% wszystkich w zasobie mieszkaniowym kontrolowanych gmin.

Jako wniosek z przeprowadzonej kontroli NIK postuluje  podjęcie prac legislacyjnych w celu zdefiniowania minimalnych standardów kontroli społecznej procesu najmu lokali komunalnych, jakie gminy winny zapewnić przy realizacji potrzeb mieszkaniowych lokalnych społeczności. Oczekuje także wypracowania przez Ministerstwo Rozwoju we współpracy z GUS i Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej sposobów pozyskiwania danych niezbędnych do sporządzania sprawozdań z realizacji NPM w celu uczynienia z nich rzetelnego źródła aktualnych informacji, umożliwiającego dokonywanie Radzie Ministrów oceny efektywności i skuteczności realizowanego programu. Zalecenia względem gmin obejmują prowadzenie działań służących realizacji potrzeb mieszkaniowych gospodarstw domowych o niskich dochodach na podstawie aktualnych i rzetelnie sporządzonych wieloletnich programów gospodarowania mieszkaniowym zasobem gmin, dostosowanie zasad udzielania pomocy mieszkaniowej do zdiagnozowanych rzeczywistych lokalnych potrzeb mieszkańców oraz dostępnych form ich zaspakajania, zapewnienie przejrzystości procesu rozpatrywania i załatwiania wniosków o najem lokali mieszkalnych (z wykorzystaniem kontroli społecznej) oraz prowadzenie długofalowej racjonalnej polityki remontowej zapobiegającej dekapitalizacji zasobu, poprzez skuteczniejsze wykorzystanie dostępnych źródeł finansowych.

Informacja o wynikach kontroli „Działania administracji publicznej na rzecz zaspokajania potrzeb mieszkaniowych gospodarstw domowych o niskich dochodach” dostępna jest pod adresem: https://www.nik.gov.pl/plik/id,22542,vp,25227.pdf