Tomasz Augustyn

Pomorze Zachodnie należy do regionów o największej intensywności działań rewitalizacyjnych w ostatnich latach.

Działania samorządu gminnego w  zakresie rewitalizacji mogą odbywać się na podstawie jednego z dwóch programów rewitalizacji – przyjętego na podstawie ustawy o rewitalizacji – GPR (Gminnego Programu Rewitalizacji) lub przyjętego na podstawie ustawy o samorządzie gminnym – PR (Programu Rewitalizacji). Proces odnowy obszarów zdegradowanych może być również prowadzony na podstawie innego dokumentu strategicznego (np. strategii rozwoju gminy) – IDS.

Na koniec 2022 r. działania rewitalizacyjne na podstawie GPR, PR i IDS prowadziło 1440 gmin (tj. 58,2% wszystkich gmin w Polsce) i było to o 12 gmin więcej (o 0,5%) w porównaniu do roku 2021, ale o 75 gmin mniej (o 2,9%) niż w roku 2020. W 2022 r. działania rewitalizacyjne prowadziło 82,6% gmin miejskich1 , 89,4% miast na prawach powiatu, 44,3% gmin wiejskich i 77,8% gmin miejsko-wiejskich. Zaangażowanie w działania rewitalizacyjne w 2022 r. było zróżnicowane między województwami. Wysokie, ponad 80 % zaangażowanie gmin w procesy rewitalizacji odnotowano w województwach: świętokrzyskim i kujawsko-pomorskim (po 88,2%) oraz zachodniopomorskim (83,2%). Najmniejszy odsetek gmin zaangażowany był w procesy rewitalizacji w województwie pomorskim (27,6%) i łódzkim (29,4%).

Aktywność gmin w zakresie rewitalizacji w 2022 r

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

Aktywność gmin w zakresie rewitalizacji według województw w 2022 r

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

W 2022 r. program rewitalizacji posiadało 56,6% wszystkich gmin w Polsce, z tego najwięcej – 87,9% miast na prawach powiatu i 82,2% gmin miejskich oraz 76,4% gmin miejsko-wiejskich i 42,5% gmin wiejskich. W 2022 r. tylko w dwóch województwach, tj. małopolskim oraz pomorskim, przeważały gminy posiadające GPR (stanowiły one odpowiednio 96,3% i 53,1% ogółu gmin w województwie posiadających GPR i PR). W pozostałych województwach więcej było programów rewitalizacji przyjętych na podstawie ustawy o samorządzie. Wśród tych województw najmniejszy odsetek gmin posiadających GPR odnotowano w  województwach: warmińsko-mazurskim (5,7%), zachodniopomorskim (7,4%) oraz kujawsko-pomorskim (9,4%). Z wszystkich gmin posiadających program rewitalizacji ponad połowa (55,2%) zadeklarowała, że początkowym rokiem jego obowiązywania był rok 2017 (odpowiednio 56,9% dla GPR i 54,7% dla PR). Niemal co czwarty program wszedł w życie w 2016 r. (24,7%, dla GPR – 26,5%, dla PR – 24,1%). Tylko 2,3% gmin wskazało lata 2020–2022 jako początkowe dla obowiązywania programów. Najczęściej podawanym przez gminy rokiem zakończenia programów był 2023 rok (71,7% ogółu GPR i PR) i drugim w kolejności – 2022 rok (13,3% ogółu GPR i PR).

Rok 2023 jest ostatnim rokiem, w którym ustawodawca umożliwił gminom działania rewitalizacyjne na podstawie PR. Aktualizacja programów rewitalizacji jest ważna w przypadku pojawiających się potrzeb i oceny aktualności dokumentów przyjętych do realizacji w okresie kilku lub kilkunastu lat. W 2022 r. 27 gmin (8,1%) dokonało aktualizacji programów GPR, z tego 11 gmin zaktualizowało go w wyniku oceny aktualności i stopnia realizacji, a 16 gmin – w wyniku innych działań, np. aktualizacji przedsięwzięć. Aktualizację programów PR przeprowadziły 42 gminy (3,9%), w wyniku oceny aktualności i stopnia realizacji – 9 gmin, natomiast w wyniku innych działań – 33 gminy. W latach 2020–2021 więcej gmin aktualizowało programy rewitalizacji. W 2021 r. 106 gmin wprowadziło zmiany w programach rewitalizacji (dla GPR – 8% i dla PR – 7,5%), a w 2020 r. – 155 gmin (dla GPR – 11,4% i dla PR – 10,3%).

Rozpowszechnieniu i wdrożeniu idei rewitalizacji na Pomorzu Zachodnim z pewnością przysłużyły się inicjatywy samorządu regionalnego. W okresie od października 2019 do końca grudnia 2022 roku w ramach umowy dotacji z Ministerstwem Funduszy i Polityki Regionalnej realizowane było przez Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego zadanie pn. „Regiony Rewitalizacji – wzmacnianie zdolności gmin do programowania i wdrażania działań rewitalizacyjnych”. Było one współfinansowane ze środków Unii Europejskiej oraz budżetu państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2014-2020. W sumie 19 gminy objętych zostało indywidualnym wsparciem doradczym, wykorzystano 165 godzin doradztwa indywidualnego, przeprowadzono 3 webinaria dla 42 gmin. Regionalna Infrastruktura Informacji Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego została rozbudowana o Moduł Rewitalizacji. Komponent ma charakter interaktywnej mapy. Serwis prezentuje warstwę „Program Rewitalizacji”, która składa się z dwóch podwarstw: „Lokalne Programy Rewitalizacji” oraz „Gminne Programy Rewitalizacji”. Ponadto w ramach wsparcia dostępne były dwie e-usługi: opiniowanie gminnych programów rewitalizacji oraz wniosek o wpis do Wykazu Programów Rewitalizacji

Od 1 stycznia 2019 rozpoczęła się realizacja projektów rewitalizacyjnych: pn. „Społeczna Rewitalizacja”, “Poszukiwacze Zaginionych Inicjatyw” oraz “Rewitalizacja szansą na aktywną integrację”, w ramach których świadczone było wsparcie skierowane dla 71 gmin w województwie zachodniopomorskim. Projekty realizowany jest przez trzech liderów: tj. Fundację Nauka dla Środowiska, Lider Pojezierza oraz Koszalińską Agencję Rozwoju Regionalnego. Są one kontynuacją podjętych wspólnie działań od 2016 roku w ramach przedsięwzięcia „Rewitalizacja na terenie gmin województwa zachodniopomorskiego znajdujących się w Specjalnej Strefie Włączenia”.

Obszary wiejskie w regionie, to w większości tereny, gdzie funkcjonowały Państwowe Gospodarstwa Rolne. Strukturę społeczną obszarów wiejskich Pomorza Zachodniego tworzą grupy w większości słabo wykształcone, pasywnie nastawione do sytuacji życiowej. Po zmianach ustrojowych panowało na nich poczucie braku więzi z miejscem zamieszkania. Konkurs „Modelowa Rewitalizacja Miast”, który stał się prawzorem, pewnego rodzaju inspiracją i jednocześnie wyzwaniem i inspiracją do dostosowania wymogów rewitalizacji do realiów małych miasteczek i miejscowości wiejskich. Za sprawą Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego i Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szczecnie, powstał – bazujący na środkach z EFS – dodatkowy typ działania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego 2014-2020, tj. Działanie 7.1, Typ 3 „Wzmocnienie potencjału społeczności lokalnych na obszarach rewitalizowanych”. Wytypowano też samorządy położone w na obszarze Specjalnej Strefy Włączenia – 18 gmin o relatywnie niskim potencjale społeczno-gospodarczym. skupiające problemowe miejscowości popegeerowskie. Dzięki specjalnemu typowi projektu, najsłabsze samorządy otrzymały realną szansą stania się beneficjentami działań rewitalizacyjnych. Ponieważ przyjęty model wsparcia najsłabszych gmin sprawdził się, w kolejnym naborze w ramach działania 7.1 typ 3 – wsparciem objęto kolejne gminy leżące na obszarze Specjalnej Strefy Włączenia.

Wdrażane są też kolejne inicjatywy. “Debiuty w partycypacji” to program wspierający działające lokalnie organizacje, które jeszcze nie mają doświadczenia we włączaniu społeczności do decydowania o wspólnych sprawach. Program obejmuje wsparcie mentorskie i finansowe, które pomoże organizacji przeprowadzić np. lokalną debatę / naradę, konsultacje dotyczące ważnego tematu (np. rozwoju miejscowości) czy społeczną diagnozę wspólnej przestrzeni. Program jest ukierunkowany na współpracę z młodymi organizacjami z małym doświadczeniem działającymi w małych miejscowościach i/lub wsiach, w miastach powiatowych i byłych miastach wojewódzkich.