Tomasz Augustyn
Z badania religijności wsi wschodniej części Pomorza Zachodniego wyłania się obraz rosnącego pragmatyzmu w tej sferze życia.
Remigiusz Szauer przeprowadził badania religijności na Pomorzu Zachodnim w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, gdzie dominują wsie po-PGR-owskie. Postawił przy tym pytanie o to, czym charakteryzuje się religijność mieszkańców wsi w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej w wybranych parametrach religijności i w jakim stopniu posiada ona wymiar wspólnotowy? Dla zbadania tej perspektywy, oprócz standardowego wykorzystania socjologicznych doświadczeń badania religijności, wykorzystana została skonstruowana przeze niego skala znaczenia wspólnotowości w religijności, odwołująca się do analizy czynnikowej. Wyniki badana zostały opublikowane w artykule pt. „Między dystansem a wspólnotowością. Specyfika religijności wśród mieszkańców wsi Pomorza Zachodniego w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej. Analiza socjologiczna” w „Studiach socjologicznych” , nr 4 (251), s. 199–226.
Diecezja koszalińsko-kołobrzeska zamieszkana jest przez 912 tysięcy mieszkańców, z czego 833 tysięcy stanowią osoby wyznania rzymskokatolickiego (91,3%). W jej skład wchodzą 23 gminy miejsko-wiejskie (stanowią one 45,3% wsi na tym terenie) oraz 51 gmin wiejskich (stanowią one 54,7% wsi na tym terenie). Wsie na tym obszarze to w dominującej części obszary po-PGR-owskie, co potwierdzają przykładowe dane statystyczne GUS z 1986 roku, w świetle których powierzchnia użytków rolnych związanych z gospodarką uspołecznioną wynosiła dla analizowanych terenów 55%, przy ogólnokrajowym odsetku 23,5% (GUS 1987: 285). Obecnie wsie diecezji zlokalizowanej na peryferiach województw zachodniopomorskiego i pomorskiego oraz częściowo wielkopolskiego, albo przechodzą modernizacje, albo pozostają obszarami starzejącej się populacji i stopniowego wyludniania. Mniejsza część z nich pełni funkcje turystyczno-rekreacyjne lub ulokowana jest w pobliżu mniejszych lub większych zakładów produkcyjnych, ferm czy magazynów. Część z tych wsi przeszła transformacje administracyjne czy komunikacyjne stając się obszarami z bliską dostępnością miast lub wręcz będąc obszarem podmiejskim. W badanej części Pomorza wyróżnić można dominację wsi stanowiących obszar pełniący funkcje mieszane (rolnicze, turystyczne, związane z urbanizacją, z różnymi perspektywami rozwoju), wsie z dominacją produkcji rolnej, wsie pełniące funkcje turystyczno-rekreacyjne, wsie o funkcjach leśnych oraz wsie o charakterze podmiejskim.
Obszary wiejskie Pomorza Zachodniego – podobnie jak w przypadku innych tzw. Ziem Odzyskanych – ze względu na napływowy charakter zamieszkującej tu ludności, cechują się znaczącym stopniem niejednorodności wzorów kulturowych, tradycji, doświadczeń historycznych mieszkańców poszczególnych miejscowości. Od początku procesu zasiedlania tych terenów daje się dostrzec wiele czynników utrudniających wyzwolenie potencjału wspólnotowości. Albert Terelak i Sebastian Kołodziejczak, badając przemiany społeczne pomorskich wsi oraz ich potencjał wspólnotowy zauważają, że od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zachodzi głębokie przeistoczenie tych obszarów pod względem struktury zawodowej: „część mieszkańców wsi rozpoczyna aktywność zawodową w pobliskich miastach, lub staje się zwykle wahadłowymi emigrantami zarobkowymi. Zasoby ziemi należącej do PGR-ów zostały wykupione przez zamożniejszych rolników indywidualnych z okolicznych wsi lub przedsiębiorców krajowych czy zagranicznych. Istnieją też pozostałości bezrobocia agrarnego, które stanowi konsekwencję przemian społeczno-ekonomicznych na wsi, związanych głównie z likwidacją PGR-ów. Dodatkowo wraz z wymienionymi zjawiskami, narastają problemy czyniące wielu mieszkańców wsi klientami ośrodków pomocy społecznej”. Autorzy podkreślają też, że wraz z przełomem wieków we wsiach położonych blisko miast, jak i posiadających duże walory turystyczne zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych i przybywa mieszkańców niezwiązanych z rolnictwem. Badacze konkludują, że konsekwencją tego jest dystans wobec tradycyjnego rytmu codziennego życia wsi, z uwagi choćby na fakt, że aktywność zawodowa nowych mieszkańców pozostaje ściśle związana z miastem. Licząc od 1945 roku zauważyć można, że wśród pierwszych mieszkańców tych ziem widoczne były symptomy poczucia obcości wobec terenów, na które przybyli i które w ich świadomości miały charakter obcy (poniemiecki). W przypadku trzeciego pokolenia urodzonego na tych ziemiach zauważalne jest z kolei zjawisko autochtonizacji i oswojenia tych ziem. Historię tę przecina szeroko opisywana w literaturze socjologicznej trauma transformacyjna szczególnie dotkliwa właśnie na wsi, związana z likwidacją PGR-ów i innych form gospodarki uspołecznionej. Oswojone ziemie zaczęły znowu stawać się obce z uwagi na brak perspektyw rozwoju, biedę, bezrobocie i stagnację.
Ten szeroko opisywany kontekst ma znaczący wpływ na diagnozę religijności. Wspólnotowość stanowi jej istotny korelat, jednak wskaźniki religijności na tych terenach były jednymi z niższych w Polsce. Śledząc dane Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego zauważyć można, że choćby proste wskaźniki dominicantes i communicantes są niższe od średniej w Polsce (w 1992 roku dominicantes 38,2% – przy średniej ogólnopolskiej 47%, w 2003 roku dominicantes 33,8% – przy średniej ogólnopolskiej 46%; w 2011 roku dominicantes 26,6% – przy średniej ogólnopolskiej 40%1 ; w 2021 roku dominicantes 17,2% – przy średniej ogólnopolskiej 28,3%2 ). Analizując dane szczegółowe będące w posiadaniu archiwum Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego, zauważyć można, że wskaźniki te w parafiach wiejskich zawsze są wyższe od średniej diecezjalnej, ale jednocześnie bardzo niejednorodne (w 1998 roku od 79% po 36%, w 2018 roku od 62% po 15%).
W badaniach przeprowadzonych przez autora w ponad 68% wskazań respondenci mieszkający na wsi deklarują wiarę religijną lub głęboką wiarę religijną (o 17,4 punkty procentowe więcej niż w przypadku mieszkańców miast), co potwierdza i ogólnopolską tendencję pokazywaną w badaniach CBOS (CBOS 2020, 2022), jak i lokalne diagnozy. W tej kategorii globalnych wyznań wiary dominują kobiety w przedziale wieku 41–70 lat oraz powyżej 70 roku życia, z kolei mężczyźni przeważają wśród respondentów deklarujących niezdecydowanie, ale przywiązanie do tradycji. Warto też zauważyć, że wśród mieszkańców wsi jest najniższy wskaźnik osób deklarujących się jako niewierzący. Jednak warto też nadmienić, że w przypadku autodeklaracji wiary, tak wśród mieszkańców wsi, jak i miast, istotną rolę odgrywa zmienna wieku. Oznacza to, że im młodszy uczestnik badania, tym większe skłonności do deklarowania zwątpienia, obojętności lub niewiary religijnej. Podobnie jest w przypadku miast, bez względu na ich wielkość. Dla ponad 44% badanych religia spełnia rolę sensotwórczą. Jednocześnie ponad 40% respondentów jest zdania przeciwnego. Ponad 50% respondentów – zwłaszcza głęboko wierzących – deklaruje wiarę w Boga będącego osobą.
Najliczniej wśród mieszkańców wsi reprezentowani są deklarujący niesystematyczną praktykę, jak i praktykujący co niedzielę. Mieszkańcy wsi reprezentują wyższy od średniej odsetek wśród praktykujących wyłącznie z okazji okoliczności rodzinnych. Nieco częściej praktykującymi systematycznie są kobiety, a także badani powyżej 50 roku życia, deklarujący wiarę i głęboką wiarę. W przypadku mieszkańców wsi 21,9% wskazań respondentów pokazuje, że miejscem praktyki niedzielnej jest kościół parafialny lub inny kościół w miejscu zamieszkania (pomocniczy względem parafialnego, tzw. kościół filialny). Rzadziej w kościele parafialnym praktykują respondenci poniżej 40 roku życia, co wiąże się z rozmaitymi motywami: od zaniechania praktyk w ogóle, po obecność na mszy niedzielnej np. u rodziców mieszkających w innym miejscu. Spośród badanych 28,3% zadeklarowało, że jeśli nawet uczestniczy nieregularnie w celebracjach niedzielnych, to miejscem tej praktyki jest kościół parafialny. Oznacza to, że ponad 50% mieszkańców wsi, którzy wzięli udział w badaniu, bez względu na systematyczność spełniania obowiązku niedzielnego, praktykę te realizuje w kościele parafialnym (w przypadku mieszkańców miast wartości te nie przekraczają 40% wskazań). Z kolei 33% mieszkańców wsi zadeklarowało uczestniczenie we mszach niedzielnych poza kościołem parafialnym. W przypadku respondentów z obszarów wiejskich praktyka systematyczna pokrywa się w całości z deklaracją wiary i głębokiej wiary.
Wskaźnik częstotliwości realizacji praktyk w święta nakazane poza niedzielą dla mieszkańców wsi wynosi 34% (gdzie średnia dla mieszkańców miast to 15,1%). Najwyższy odsetek badanych uczestniczy w celebracji Bożego Narodzenia (61,5% przy średniej wskazań 44,3%), następnie w mszy i procesji z okazji Bożego Ciała (40,5% przy średniej wskazań 18,9%) oraz w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (26,5%, przy średniej wskazań 19,7%). O ile Boże Narodzenie stanowi istotną uroczystość także dla mieszkańców miast (tak z przyczyn religijnych, jak i kulturowych), to Boże Ciało odwołuje się już do wspólnotowo przeżywanych rytuałów religijnych, jak i do potrzeby zaangażowania się społeczności w przygotowanie procesji i aktywny w niej udział. Z kolei uroczystość Wniebowzięcia powiązana jest w tradycji ze świętem Matki Boskiej Zielnej, które szczególnie na wsi przejawia się w święceniu ziół, pędów zbóż i pierwocin warzyw i owoców. W przypadku praktyk prywatnych 29,2% badanych mieszkających na wsi zadeklarowało codzienną modlitwę osobistą (przy średniej wskazań z całej populacji na poziomie 29,7%), więc nie zachodzą tu różnice pomiędzy mieszkańcami wsi i miast. Modlitwę osobistą respondenci realizują w dominującej części niesystematycznie (w razie zaistniałej życiowo potrzeby) lub systematycznie w formie tradycyjnego krótkiego pacierza, którego nauczyli się w domu rodzinnym. Przystępowanie do komunii podczas udziału w cotygodniowej mszy niedzielnej potwierdziło 17,2% badanych (pozostali w dominującej części wskazali, że przystępują do komunii wyłącznie w święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc). W przypadku praktykujących co niedzielę przyjmowanie komunii dwa razy w roku uzasadniane jest przez respondentów przekazywanym międzypokoleniowo przeświadczeniem, że komunia ma wyłącznie charakter okazjonalny i związana jest ze świąteczną spowiedzią. Spowiedź odbywaną nie rzadziej niż dwa razy w roku zadeklarowało 53% badanych, z dominantą spowiedzi odbywanej z okazji świąt. W badanych wsiach wyższy jest też wskaźnik realizacji praktyki spowiedzi pierwszopiątkowej (12,1% względem 2,6% odpowiedzi mieszkańców miast, wśród których praktyka ta stopniowo zanika).
Mieszkańcy wsi, względem mieszkańców miast, w najwyższym stopniu deklarują więź z Kościołem wyrażając to na poziomie ponad 32% wskazań. Nie zmienia to faktu, że ponad 53% udzielonych odpowiedzi wśród mieszkańców wsi to deklaracja braku poczucia związku z Kościołem jako instytucją. Wśród nich są także osoby deklarujące wiarę religijną i regularną praktykę. Częściej deklarację o więzi składają kobiety, powyżej 40 roku życia, najrzadziej mężczyźni poniżej 40 roku życia. Badani z wykształceniem wyższym posiadają większą skłonność do deklarowania braku więzi z Kościołem niż respondenci z wykształceniem zawodowym lub średnim.
Rozumienie Kościoła jako wspólnoty respondenci mieszkający na wsi wykazują w 17%, natomiast w największych miastach objętych badaniami odsetek ten sięga 13,6%. Badani mieszkający na wsi skłaniają się w przeważającej części ku poglądowi, że Kościół jest wspólnotą wiernych, ale dominuje w nim wymiar instytucjonalny, w którym główną rolę odgrywają duchowni. Wysoki wskaźnik postrzegania Kościoła w kategoriach wyłącznie organizacyjnych i instytucjonalnych można zaobserwować w przypadku badanych z największych miast diecezji. Należy stwierdzić, że w przypadku badanych na wsi ku organizacyjnym i instytucjonalnym wymiarom Kościoła najbardziej przychylają się najmłodsi respondenci, w wieku 18–25 lat. Dla porównania, w przypadku badanych z miast powyżej 60 tysięcy mieszkańców, są to respondenci z różnych kohort wiekowych, od 18 do 50 roku życia. Im mniejsza jednostka administracyjna zamieszkania, tym zwiększa się aprobata respondentów dla stwierdzenia, że Kościół jest wspólnotą. Co więcej, istotne znaczenie ma też dla tego pytania deklaracja więzi z Kościołem oraz deklaracja praktyk religijnych.
Przedstawione przez autora dane podobnie jak badania ogólnopolskie CBOS kreślą portret mieszkańców wsi regionu jako „bardziej religijnych” względem mieszkańców miast. Jednak prezentowane wyniki wskazują też na to, że religijność ta osadzona jest przede wszystkim na praktykach obowiązkowych, w mniejszym stopniu na osobistych, zaangażowanie bardziej dotyczy pragmatyki życia codziennego parafii niż kwestii duchowych, katechetycznych czy intelektualnych. Zastrzec też należy, że większość mieszkańców badanych wsi nie praktykuje regularnie, większość (ponad 50%) nie czuje się związana z Kościołem, mimo że wśród mieszkańców wsi tych związanych z Kościołem jest więcej. Przeważająca część badanych postrzega Kościół jako sklerykalizowany, choć Kościół jest dla nich zarazem wspólnotą. Nowopowstałe w analizie czynniki wspólnotowości wskazują, że choć wsie na badanym terenie w dominującej części są post-PGR- -owskie, które nie są z reguły indywidualnymi gospodarstwami rolnymi przekazywanymi z pokolenia na pokolenie, to mimo wszystko generują większe poczucie wspólnotowości w religijności, niż ma to miejsce w przypadku religijności ujawniającej się w miastach. Deklarowana zatem więź z parafią wśród badanych przekłada się na większą przychylność wobec twierdzenia o wspólnotowym rozumieniu Kościoła, deklarowaną przez respondentów więź z Kościołem instytucjonalnym oraz realizowaną w związku z tym obowiązkową praktykę publiczną co niedzielę w swoim kościele parafialnym.
Drugą cechą wspólnotowości w religijności mieszkańców wsi jest kwestia roli zaufania i potencjału, które ono wyzwala: wyższy poziom zaufania do duchownych, których obraz jest konstruowany na podstawie kontaktu z konkretnym duszpasterzem z parafii przekłada się wprost na poczucie więzi z parafią. Brak zaufania ma również charakter bardziej spersonalizowany niż w przypadku mieszkańców miast, gdzie rotacja duszpasterzy w parafiach jest częstsza. Można też zaryzykować stwierdzenie, że w religijności wiejskiej intensywność więzi z parafią jest przesłanką więzi z Kościołem jako instytucją, a więź z parafią generowana jest z perspektywy osobistego odbioru duszpasterzy parafialnych. Mimo tego zauważyć należy, że choć przejawy bliskości ze wspólnotą są zauważalne wyraźniej wśród mieszkańców wsi niż miast, to dominantą odniesienia wobec religii i Kościoła pozostaje dystans. Dotyczy to zarówno odniesienia respondentów do duchownych (blisko 80% badanych nie ufa duchownym), jak i tego, że dominująca część systematycznie praktykujących co niedzielę, poza tą praktyką, nie angażuje się w żaden inny sposób. Badany aspekt wspólnotowości w religijności bardziej można postrzegać więc jako potencjał, aniżeli wyraźny komponent religijności i to mocno zależny od wieku respondentów.
Artykuł dostępny jest pod linkiem: https://www.studiasocjologiczne.pl/img_upl/studia_socjologiczne_2023_nr4_s.199_226.pdf?fbclid=IwAR1yIdAnu10d09YswHR_o-2jOQT1c7BmEujqesxY3VmX-ah6ayg4UhELrFo
